Regisseur in de coulissen

Achter de gevel van Ter Posterie, het kunst- en erfgoedhuis in het kloppend hart van het Roeselaarse winkelgebied, schuilt niet alleen geschiedenis. De eerste verdieping van dat erfgoedpand is ook de uitvalsbasis van BIE, het cultuur- en erfgoedplatform van Midwest. Letterlijk en figuurlijk met een blik van boven houdt BIE al dertien jaar de vinger aan de pols van het cultuurveld van de regio.

BIE heeft al wat jaren op de teller en behoort zo tot de anciens onder de negentien intergemeentelijke culturele samenwerkingsverbanden (IGS’en) die eind 2019 subsidies toegekend kregen binnen het kersverse Bovenlokale Cultuurdecreet¹. Waar deze Vlaamse middelen in veel regio’s de start van een nieuw verhaal inluidden, betekenden ze voor BIE vooral een nieuw hoofdstuk in de samenwerking. De Vlaamse stimulans wakkert de regionale dynamiek aan en is zelfs essentieel, maar zonder gemeentelijke inbreng en lokaal draagvlak is een bovenlokaal verhaal snel uitgeschreven. 

Dat draagvlak was en is er zonder meer in de BIEregio. Al in 2008 besloten zeven steden en gemeenten rond Roeselare (Hooglede, Ingelmunster, Izegem, Lichtervelde, Moorslede, Roeselare en Staden) een projectvereniging op te richten om de krachten te bundelen rond cultureel erfgoed. De eerste kiemen van de regionale samenwerking lagen echter in het bibliotheeknetwerk BROERE (bibliotheken Roeselaarse regio). Die bibliotheeksamenwerking inspireerde en smaakte naar meer. De mogelijkheden die het Cultureelerfgoeddecreet bood aan lokale besturen leidden in 2008 tot een convenant met Vlaanderen en de start van erfgoedcel TERF. Nauwelijks twee jaar later kreeg de intergemeentelijke onroerend-erfgoeddienst RADAR – toen nog als proefproject – een plaats binnen het samenwerkingsverband.

Dat snelle groeien noopte tot een naamswijziging: in 2012 werd TERF omgedoopt tot BIE, dat fungeerde als koepel voor de verschillende deelwerkingen. Een stevige structuur was nodig, want in 2014 startte ook de werking van UiTinMidwest, de afstemming rond cultuuraanbod en cultuurcommunicatie (toen nog een subsidielijn binnen het Decreet Lokaal Cultuurbeleid). Tot slot nam BIE in 2015 ook de inhoudelijke coördinatie van het intergemeentelijk archiefteam van Midwest op zich.

Nieuwe horizonten

In regio Midwest werd in 2015 al regionaal samengewerkt, maar dat gebeurde eerder ad hoc. Het Midwestoverleg, waarin burgemeesters sinds 2004 overleggen, zorgde wel voor een stevige intergemeentelijke dynamiek, maar beschikte in 2015 nog niet over een eigen rechtspersoonlijkheid. Daar zou echter snel verandering in komen. Eind 2017 werd de Dienstverlenende Vereniging Midwest (DVV Midwest) opgericht. Zestien besturen en de West-Vlaamse Intercommunale (WVI) bundelden hun krachten en ambities in deze nieuwe streekintercommunale. Een van de doelstellingen van de pas opgerichte organisatie was het rationaliseren van bestaande intergemeentelijke samenwerkingsverbanden. De integratie van projectvereniging BIE in DVV Midwest paste in dat plaatje.

Eind 2020 werd de werking van de projectvereniging overgenomen door Midwest. Een bijzonder traject waarmee de regio pionierde in Vlaanderen. Nog voor de knoop rond de regiovorming op Vlaams niveau ontward werd, zette Midwest al de bakens uit voor een sterke regiowerking. Dat Midwest in maart 2021 uiteindelijk als een van de zeventien referentieregio’s aangeduid werd, sluit dan ook perfect aan bij de regionale dynamiek in het midden van West-Vlaanderen.

En zo vormt Midwest sinds 1 december 2020 het nieuwe thuis van het cultuur- en erfgoedplatform BIE. Een platform met stevige fundamenten, maar ook met grote ambitie. Vertrekkend vanuit jarenlange ervaring en sterke netwerken rond cultuur en erfgoed, wil BIE de regio mee op sleeptouw nemen om (nog) meer in te zetten op erfgoed en cultuur. In overleg met de Midwestbesturen koos BIE voor een gefaseerd traject waarbij de bestaande werking eerst geïntegreerd werd in een grotere organisatie. Enkel Wingene sloot zich in 2021 als nieuwe gemeente aan bij het platform. Pas in een tweede fase wordt ook effectief naar schaalvergroting gestreefd. Om de ruime regio warm te maken voor een structurele instap, wordt vandaag al een beperkte dienstverlening aan de niet-aangesloten gemeenten aangeboden. Die bestaat in hoofdzaak uit een eerstelijnszorg zoals het geven van advies. Zo wordt schaalvergroting van onderuit gestimuleerd.

Een kwestie van de juiste schaal

Schaalvergroting zal immers ook in de culturele sector de komende jaren hoog op de agenda staan. De geplande regiovorming, die zonder twijfel een impact zal hebben op culturele samenwerkingsverbanden, wakkert die discussie misschien aan, maar is er niet zozeer de oorzaak van. Lokale besturen bundelen immers al veel langer dan vandaag de krachten, vanuit de wens om professioneel en kwaliteitsvol te blijven werken of gedwongen door financiële uitdagingen. Naast intergemeentelijke samenwerking die van onderuit groeit, zorgde ook de Vlaamse regelgeving voor stimuli. Op die manier groeide in Vlaanderen een onoverzichtelijk kluwen van samenwerkingsverbanden. Het traject regiovorming heeft de ambitie om hier opnieuw klaarheid in te scheppen. Voortaan zijn er zeventien referentieregio’s waarbinnen samenwerkingen vorm moeten krijgen.

De grenzen van de regio’s liggen ondertussen zo goed als vast. Maar de schaal waarop samenwerking moet gebeuren, hoeft niet noodzakelijkerwijs samen te vallen met de volledige regio. Wat de ideale schaal is, hangt af van de regionale context, maar ook van het thema. Voor een cultuur- en erfgoedwerking is bijvoorbeeld nabijheid een cruciale factor en spelen naast de overheid en de burger ook de vele socio-culturele verenigingen een belangrijke rol. Cultuur- en erfgoedbeleving is er immers niet enkel voor mensen, maar vooral ook door mensen. Dat maakt het niet evident om een cultuur- en erfgoedwerking op dezelfde schaal vorm te geven als bijvoorbeeld een vervoerregio. Zo zijn regelmatige ontmoetingsmomenten en bijeenkomsten essentieel voor een dynamisch cultuurnetwerk. Onderzoek van Colpaert en Lauwerysen in 2002 en 2004 toonde al eerder aan dat vrijetijdsbeleving zich hoofdzakelijk binnen een straal van 30 km afspeelt. En ook voor vergaderingen van amper twee uur zullen mensen zich geen 60 km verplaatsen. Een parameter als oppervlakte wordt in de discussie over schaal vaak vergeten, maar speelt vanwege die nabijheid – naast het aantal inwoners of gemeenten – zeker ook een rol.

Verbinden, versterken en verbreden

Nabijheid is voor cultuurorganisaties dus cruciaal. Maar wat betekent dat in de bovenlokale praktijk? Waar kan een cultuursamenwerking zoals BIE het verschil maken voor de organisaties in het veld, zoals bibliotheken, musea of cultuurverenigingen? Het cultuur- en erfgoedplatform BIE vat het zelf samen onder drie noemers: verbinden, versterken en verbreden.

Zoals eerder aangehaald, investeert BIE ten eerste in het leggen van verbindingen en het stimuleren van ontmoeting. Niet alleen door cultuur- en erfgoedspelers in de regio samen te brengen, maar ook door hen in contact te brengen met organisaties uit andere sectoren. Daarnaast vormt een bovenlokaal platform ook een ideale brug tussen Vlaanderen en het lokale weefsel. Heel wat initiatieven worden vanuit Vlaanderen geïnitieerd en geïmplementeerd, maar hebben alle baat bij een regionale coördinatie en ondersteuning. Neem nu het eengemaakt bibliotheeksysteem (EBS). In het voorjaar van 2020 stapten de bibliotheken van Midwest, net zoals de bibliotheken in de rest van Vlaanderen, over op de nieuwe bibliotheeksoftware Wise. Cultuurconnect zorgde voor een opleidingsreeks en begeleiding bij die overstap. Het cultuur- en erfgoedplatform BIE, en meer bepaald de medewerker bovenlokale bibliotheekwerking, volgde dat traject nauwgezet op en fungeert vandaag als eerste aanspreekpunt voor de bibliotheken. Kennis over Wise is echter niet alleen bij BIE, maar vooral ook bij de bibliotheken in de regio aanwezig. Via kennisdeling (online en op de vloer) verbindt de medewerker bovenlokale bibliotheekwerking bibliotheken met elkaar en met Vlaanderen.

Kennisdeling zorgt niet enkel voor verbinding, maar versterkt ook elke organisatie afzonderlijk in het netwerk. Opdat zowel grote als kleine cultuurspelers de samenwerking als waardevol zouden ervaren, bouwt het cultuur- en erfgoedplatform BIE een zo divers mogelijke dienstverlening uit. Soms is die dienstverlening zeer aanbodgericht, zoals bij de organisatie van een webinar rond de erfgoedapp, het ontwikkelen van een VR-pakket (virtual reality) voor bibliotheken of de uitbouw van een digitaal platform voor lokaal podiumtalent (versespruitjes.be). Op andere momenten probeert BIE zo vraaggericht mogelijk te ondersteunen en maatwerk te bieden. Ook hier is nabijheid cruciaal. Het is immers pas in (fysiek) contact met mensen en collecties dat je noden voldoende kunt aanvoelen en erop kunt inspelen. Deze eenop-eenbegeleiding is helaas niet altijd evident binnen een kleine en overbevraagde organisatie.

Tot slot zet het cultuur- en erfgoedplatform BIE ook in op verbreding. Verbreding van de doelgroep, maar ook verbreding van de thematiek door bruggen te slaan naar andere sectoren en beleidsdomeinen. Zo is er reeds een sterke traditie in de samenwerking met de zorgsector en de bedrijfswereld. Vandaag de dag gebeurt dat voornamelijk via concrete bovenlokale projecten die toelaten experimentele samenwerking te verkennen. Met het project Dieper graven in het geheugen bijvoorbeeld ging erfgoedcel TERF samen met erfgoedcel Brugge op zoek naar nieuwe manieren om erfgoed in te zetten in het kader van reminiscentieactiviteiten. Met de integratie in Midwest biedt een samenwerking met de coördinator welzijn in dergelijke sectoroverschrijdende projecten zonder twijfel nog heel wat opportuniteiten.

Maar naast ad-hocprojecten liggen er op het bovenlokale niveau ook heel wat kansen om de samenwerking tussen cultuur en andere domeinen op een meer structurele manier vorm te geven. Met de integratie van BIE in de brede regiowerking van Midwest hoopt BIE de verbreding nog meer te verduurzamen. Neem nu de UiTPAS, het spaarsysteem om deelname aan vrijetijdsactiviteiten te bevorderen en de (financiële) drempels voor kansengroepen weg te nemen. Vanuit Vlaanderen wordt dat systeem uitgerold door publiq, een organisatie uit de culturele bovenbouw. Maar het UiTPAS-verhaal is bij uitstek een verhaal dat het culturele domein overstijgt. Sport en welzijn zijn minstens evenzeer betrokken partij. Op regionale schaal is het mogelijk om die schotten te doorbreken en duurzame samenwerking tot stand te brengen.

Over tijd, vertrouwen en mensen

Een sterke regio biedt dus heel wat kansen, ook voor lokale cultuuractoren. Maar wie de meerwaarde van bovenlokale culturele samenwerking wil vatten, moet bereid zijn verder te kijken dan de harde cijfers. Partners die als boekhouders de return on investment proberen te meten, gaan voorbij aan de niet of minder meetbare effecten van bovenlokale samenwerking. Die effecten laten zich bovendien vaak pas na enige tijd voelen. Duurzame samenwerking rond cultuur vraagt op korte termijn immers een grote tijdsinvestering.

Tijd, omdat netwerken afhankelijk zijn van mensen en van het vertrouwen tussen mensen. En dat vertrouwen breng je slechts langzaam tot stand. Het blijft bovendien een kwetsbaar gegeven, omdat mensen in het netwerk komen en gaan. Een netwerk vraagt dus om een voortdurende investering om verbindingen te vernieuwen en de dynamiek te garanderen. Net daar kan een bovenlokale cultuurspeler zoals BIE het verschil maken. Als ‘regisseur’, een rol in de coulissen van de culturele scene, zorgt het cultuur- en erfgoedplatform BIE er mee voor dat culturele organisaties in de regio kunnen schitteren, elk vanuit haar eigen sterkte.

Tot slot

Bovenlokaal samenwerken rond cultuur en erfgoed is een kwestie van evenwichten zoeken. Tussen nabijheid en afstand, tussen grote en kleine spelers, tussen Vlaanderen en het lokale en tussen mensen. Die continue evenwichtsoefening in een tussenruimte, die ook het verhaal van BIE kenmerkt, garandeert net de dynamiek van het bovenlokaal samenwerken. Met de integratie van BIE in Midwest pioniert de regio in Vlaanderen en start een nieuw en uitdagend hoofdstuk in de bovenlokale samenwerking.

¹ Voor de beleidsperiode 2020-2025 werden 19 intergemeentelijke samenwerkingsverbanden erkend en gesubsidieerd binnen het Bovenlokaal Cultuurdecreet Zie ook Werkingssubsidie voor intergemeentelijke samenwerkingsverbanden | Departement Cultuur, Jeugd & Media (vlaanderen.be)