De toekomst van bibliotheken en archieven?

In aanloop naar verkiezingen worden traditioneel verschillende instrumenten van stal gehaald: omgevingsanalyses en diverse studies inspireren verkiezingsprogramma’s en onderhandelingsdocumenten, die uiteindelijk resulteren in bestuurs- en regeerakkoorden. In deze cruciale documenten hopen belanghebbenden op een vermelding, een doelstelling, een zinsnede, of zelfs maar enkele woorden die voor hun zaak gemobiliseerd kunnen worden. Belangenbehartigers trappen het spel af door memoranda op te stellen die de arena en de krijtlijnen uitzetten.

Tijdens Informatie aan Zee 2023 voerden Dieter Deplancke (de Bib Leuven en voorzitter sectie Openbare Bibliotheken) en Geerd De Ceulaerde (Stadsarchief Herentals en voorzitter werkgroep Lokaal Overheidsarchief) een boeiend gesprek met Vlaams volksvertegenwoordigers en lokale politici Cathy Coudyser (N-VA) en Loes Vandromme (CD&V). Dat gesprek, begeleid door Peter Decroubele (VRT), en het memorandum ‘Hoe bouwen we samen aan een sterke informatiesector in Vlaanderen?’, draaiden om de cruciale rol van bibliotheken en archieven, met een bijzondere nadruk op lokale betrokkenheid, samenwerking en de rol van de Vlaamse overheid.

De rol van Vlaamse overheid: lokaal versus centraal

Er is een gedeelde overtuiging over de waarde van bibliotheken, archieven en informatiebeheerswerkingen in een tijdperk van informatie, diversiteit en digitale omwenteling. De kernvraag die op tafel ligt, draait in essentie om de verdeling van verantwoordelijkheden tussen het lokale en het centrale niveau. Hoe moet de rol van bibliotheken en archieven ingevuld worden en welke rol heeft Vlaanderen hierin te spelen?

De politici erkennen dat het lokale niveau het best geplaatst is – gezien de diversiteit op dat niveau – om archief-, bibliotheek- en informatiebeheerswerkingen te ontplooien die nauw aansluiten op de specifieke noden die er lokaal zijn. Een vergrijzende kustgemeente is inderdaad anders dan een perifere landelijke gemeente of een hyperdiverse centrumstad. Kan het Vlaamse niveau dan wel een kader organiseren dat voldoende aandachtig en responsief is voor al die bijzonderheden en eigenheden op dat lokale niveau, zoals gevraagd wordt in het memorandum?

Beide politici hebben, als mandatarissen op zowel lokaal als Vlaams niveau, vertrouwen in het feit dat lokale politici de meerwaarde van bibliotheken en archiefwerkingen in hun beleid erkennen. Ze begrijpen de vraag naar centrale doelstellingen, maar pleiten ervoor dat het lokale niveau de eindverantwoordelijkheid blijft dragen voor de ontwikkeling van archief- en bibliotheekwerkingen. Naast het eventueel aanmoedigen via centrale doelstellingen, moet de rol van de Vlaamse overheid zich beperken tot het stimuleren van verbeteringen in het professionele veld door middel van incentives, zoals projectsubsidiëring. Met andere woorden, er wordt gepleit voor continuering van het huidige beleid.

Het gesprek benadrukte echter enkele tekortkomingen in dat beleid, in het bijzonder het risico van een te laissez-fairebenadering van het lokale niveau. Er is mogelijk een té groot vertrouwen in de capaciteiten, draagkracht en bestuurskracht van dat lokale niveau. Een oproep werd gedaan voor een krachtigere centrale sturing, niet in de vorm van directieve maatregelen, maar als een mandaat dat het maatschappelijk belang van archieven en bibliotheken onderstreept. Dat mandaat zou instellingen beschermen bij het experimenteren met hun maatschappelijke rol.

Financiering en ondersteuning

Het gesprek wierp ook licht op de uitdagingen met betrekking tot financiering en toegang tot financieringsinstrumenten. De politici benadrukten dat, wanneer sterke dossiers geschreven worden – met andere woorden, projectaanvragen – deze ook gehonoreerd zullen worden. Het is een uitgestoken hand naar de sector om het bestaande ondersteuningsinstrumentarium behendig te benutten. Er werden echter twee tekortkomingen van dat beleid belicht. Ten eerste kunnen dossiers alleen ingediend worden via de instrumenten waar men recht op heeft. Lokale informatiebeheerswerkingen, archieven en bibliotheken hebben zo alleen toegang tot projectsubsidielijnen, niet tot werkingsmiddelen. Projectmiddelen worden bovendien vooral ingezet om innovatieve, vernieuwende projecten op te starten, met het idee dat de inzichten als best practices zullen doorstromen naar de sector. In de praktijk weten we dat, zodra de projectmiddelen opdrogen, ook de best practice opdroogt. Het verduurzamen van dergelijke projecten als sectorale verbetering gebeurt in de praktijk veel te weinig

Ten tweede heeft Vlaanderen, via een projectsubsidiebeleid, een blinde vlek voor stemmen buiten de gevestigde, al innoverende en doorgaans erkende instellingen. Niet alle instellingen hebben de ruimte om innoverende projecten op te zetten, te begeleiden en te verduurzamen. Het huidige ondersteuningskader is toch voornamelijk een beloningsinstrumentarium, eerder dan een stimulansinstrumentarium. Als Vlaanderen via dergelijke instrumenten op de hoogte blijft van wat er in de sector leeft, moet het zich bewust worden van het feit dat het hiermee niet alle stemmen hoort.

De weg vooruit: engagement en samenwerking

Wat leren we uit dit gesprek? In plaats van te wachten op verandering vanuit de centrale overheid, wordt benadrukt dat lokale professionals hun stem moeten laten horen en zich moeten engageren. Samenwerking met andere actoren en sectoren wordt sterk aanbevolen als een manier om de stem van bibliotheken en archieven luider te laten klinken. Het belang van zelfinitiatief en samenwerking met lokale beleidsmakers wordt benadrukt als cruciaal om de sector te versterken.

Een duidelijke boodschap wordt meegegeven: wie luid genoeg roept dat hij belangrijk is, wordt waarschijnlijk wel gehoord. Als andere sectoren, zoals het onderwijs, ook roepen dat archieven en bibliotheken van onschatbare waarde zijn, zal die stem zeker luid weerklinken, als een megafoon die de boodschap versterkt. Maar wie niet roept, zal ook niet gehoord worden. Bibliotheken worden uitgenodigd zich te spiegelen aan het Leesoffensief, en archieven om zich op te werpen als partners in hedendaagse maatschappelijke vraagstukken, zoals ‘wie we zijn’.

Een actieve rol voor lokale professionals

We kunnen het hiermee oneens zijn, maar het is de realiteit. Het initiatief moet van onderuit komen, door op te treden als partner en vanuit deze partnerschappen zichtbaarheid en erkenning op te eisen. Ga daarom de straat op en betreed het publieke forum. Start samenwerkingen op, schrijf dossiers voor bovenlokale projectsubsidies, en engageer je in de beroepsvereniging. Het signaal vanuit de politiek is helder: zij engageren zich om klaar te staan en naar ons te luisteren. Echter, eerst moeten wij onze stem laten klinken, met name bij lokale beleidsmakers, partners, en in gemeenschappen, zodat zij onze zaak onderschrijven. Vervolgens moeten we vanuit dat lokale draagvlak het centrale niveau aansporen om zijn verantwoordelijkheid te nemen, zodat lokale archief- en bibliotheekwerkingen niet afhankelijk blijven van individueel engagement. Een centrale regie, met doelstellingen en een responsief stimulerend ondersteuningskader, is hierbij van essentieel belang.