Dat de openbare bibliotheek een plek is waar je meer kunt dan alleen boeken lenen, wisten we al. Samen met Dieter Deplancke (de Bib Leuven), Carol Vanhoutte (OB Kortrijk) en Leen Lekens (Muntpunt) hebben we het over de toekomst van de openbarebibliotheeksector en welke uitdagingen ons te wachten staan, maar ook over waarom het net zo fijn is om in de sector te werken. We blikken daarnaast even terug op de rijke carrière van Leen, die sinds mei op pensioen is, en Dieter vertelt waarom hij de fakkel als voorzitter van de sectie Openbare Bibliotheken (OB) overnam van Carol.

Jullie zijn al lang actief in de sector, Leen werkt bijvoorbeeld al meer dan dertig jaar in een bibliotheek. Waarom blijven bibliothecarissen vaak in dezelfde sector werken?

Leen: Zoals iedereen ondertussen wel weet, heerste er in de tweede helft van de jaren zeventig een periode van jeugdwerkloosheid. Het bibliotheekdecreet van 1978 verplichtte elke gemeente om een openbare bibliotheek op te richten en dat bracht heel wat werkgelegenheid teweeg. Veel mensen zijn daarop ingegaan, want de missie van de bibliotheek accordeerde met hun eigen missiegedrevenheid. Die toewijding zorgde ervoor dat je langer in eenzelfde organisatie bleef. Daarnaast is het grotendeels generatiegebonden. Temeer omdat er nu meer beweging is dan vroeger: je moet vandaag de dag steeds nieuwe dingen bijleren, en artificiële intelligentie begint meer impact te krijgen. Je merkt een zekere behoudsgezindheid bij sommigen die al langer in het vak zitten. Men is soms wat terughoudend over de maatschappelijke evoluties die zich voltrekken, wat op zich niet per se verkeerd is. Maar het is ook belangrijk dat je flexibel bent, in interactie gaat, de behoeften analyseert binnen het team of op lokaal vlak en met dat alles kunt omgaan. Het zou kunnen dat we de laatste der Mohikanen zijn die zolang ergens gewerkt hebben.

Carol: Ik werk momenteel veertien jaar in de sector – ik kwam uit een HR-sector – en het werk daagt me nog altijd voldoende uit. Enerzijds is er gedrevenheid en kennis, anderzijds evolueren we naar een community. Dat is een heel mooie evolutie en het is fijn om daaraan te kunnen meebouwen. We bouwen als het ware aan mensen.

Dieter: Ik werk nu vijf jaar voor de Bib Leuven als afdelingshoofd. Ik kom uit de sociale sector, maar ook de cultuursector, meer specifiek de bibliotheeksector, vind ik sociaal, maatschappelijk en mensversterkend.

Leen: Op het einde van mijn carrière heb ik eindelijk het juiste woord gevonden: mensversterkend (lacht).

Dieter: De uitdagingen blijven groot voor de bibliotheeksector en daarom blijven mensen er lang werken. Je bent continu bezig – met je team, de buurt of werkgroepen en secties op Vlaams niveau – en dat is zowel beleidsmatig als praktisch versterkend. Bibliotheken kunnen veel leren van elkaar, zeker om te bepalen wat het best is voor het publiek.

Dieter, waarom besloot je om de fakkel van OB-voorzitter over te nemen van Carol?

Dieter: Als je nieuw bent, kun je vaak met een andere blik naar verschillende aspecten kijken. Maar je moet een goed evenwicht bewaren door te zorgen dat ook de jarenlange ervaring in de sectie aanwezig blijft. Ik haal veel energie uit het pleiten voor iets waar ik in geloof en die kans krijg ik in de sectie. Een bibliotheek is iets lokaals en moet dicht bij de mensen staan, iets wat we kunnen verwezenlijken door meer met elkaar af te stemmen en veel van elkaar op te pikken. De energie die ik haal uit de werking met de sectieleden geef ik dan weer door aan mijn team. Binnen ons team proberen we dat Vlaams engagement – dat zich op Vlaams niveau afspeelt bij onder andere de VVBAD en Cultuurconnect – te verdelen, want het moet draagbaar blijven voor jezelf.

Leen: Het is echt belangrijk dat je dat engagement verdeelt over verschillende mensen, want anders kan het eenzaam zijn. Als je je als enige engageert op een hoger niveau en daar energie uithaalt, dan is dat een directionele verstandhouding waardoor niet iedereen in dezelfde mindset zit. Hoe meer mensen die verantwoordelijkheden opnemen, hoe meer je van dat soort energie krijgt en hoe meer je daardoor je team kunt versterken.

Dieter: De tijd dat je als bibliothecaris of als coördinator de enige was die alles wist en die kennis moest doorgeven, is voorbij. Dat werkt niet, want je moet sterke mensen rond je hebben die zich voor allerhande zaken kunnen inzetten.

Carol: De evolutie die de bibliotheeksector doormaakt, zorgt ervoor dat het niet meer haalbaar is om alles alleen te doen. Het gaat al decennialang over meer dan de catalogus en de collectie, alles wat erbij gekomen is, is even belangrijk.

Leen: Communicatie, de contextualisering van onze collecties, projecten rond leesbevordering of mediawijsheid, community building, co-eigenaarschap, enzovoort zijn inderdaad ook heel belangrijk, en dat vraagt dan weer andere skills van de medewerkers.

Dieter: Dat er in de sectie ook bibliothecarissen van kleinere bibliotheken zitten, of bibliothecarissen die nog deel uitmaken van andere werkgroepen, vind ik daarom erg straf. Ze krijgen niet altijd de kans om verantwoordelijkheden te verdelen doordat ze minder middelen hebben en toch doen ze het! Kijk bijvoorbeeld naar Katja Grammens van de bibliotheek van Sint-Pieters-Leeuw die ook in het BoekenOverleg zit, en dat gewoon super doet.

Hoe belangrijk is lobbyen voor jullie?

Carol: Ik heb gesprekken gehad met het kabinet en met de G14, de 13 Vlaamse centrumsteden en Brussel. Dat gaf me inzicht in hoe het kabinet werkt en welke belangen er spelen. Wij hebben onze eigen belangen, maar de minister heeft ook eigen belangen. Je leert onderhandelen en beseft dat het allemaal niet zo evident is. Voor mij was dat een leerschool: ik heb geleerd om strategisch te kijken naar wat wij te winnen hebben en wat de minister of zijn kabinet kunnen binnenhalen. We hebben niet elke veldslag gewonnen, maar we hebben ons wel geregeld op de kaart gezet.

Dieter: Je moet kiezen welke boodschap je wilt brengen en daarop blijven inzetten. Dat zal een uitdaging zijn het komend jaar met de verkiezingen. We moeten een keuze maken en zorgen dat alle (ook kleinere) gemeenten hierachter kunnen staan.

Hebben jullie tips om het bibliotheekwerk positief onder de aandacht te brengen in de pers, ook voor kleinere gemeenten?

Carol: Als de bibliotheek van een kleinere gemeente eens in META staat, dan kunnen ze dat aan hun bestuur tonen. Misschien kunnen we in de toekomst nauwer samenwerken met de Vlaamse Vereniging voor Steden en Gemeenten (VVSG). Zij vormen namelijk toegang tot de lokale mandatarissen en hun managementteams.

Leen: Als er bij kleinere bibliotheken een hechte relatie is met grotere of regiobibliotheken, dan kunnen ze met meer armslag en middelen aan de slag. Dat kan als referentiepunt gebruikt worden binnen de lokale politiek.

Dieter: Er is nog veel werk aan het doorbreken van het erg klassieke beeld van wat een bibliotheek is. Onze uitleenfunctie vormt de basis – en dat moet blijven –, maar we kunnen cultuur op een heel laagdrempelige manier aanbieden. De meerwaarde is steeds die mensversterkende en buurtversterkende werking. Elke gemeente wil inzetten op buurtwerking en door de bibliotheken hieraan te linken, kun je ze onder de aandacht brengen. De bibliotheek is namelijk je inloophuis, van lagereschoolklassen tot iemand die gewoon komt om er te zijn en alles daartussen. Dat blijft belangrijk in onze snelle en soms harde maatschappij.

Leen: Dat is bijna een levenswerk, want heel mijn carrière heb ik het beeld van wat een bibliotheek is, moeten bijstellen. Het is belangrijk om het sociale weefsel op verschillende manieren te versterken. Zo is de vijfde verdieping van Muntpunt een begrip voor jongeren: ze komen er samen, leren er van elkaar, werken samen en vinden een plek waar ze zich thuis voelen. Dat wordt nog te vaak onderbelicht en het beleid ziet dat niet onmiddellijk als een kerntaak van de bibliotheek. We worden nog te vaak vergeten.

Dieter: Tijdens de coronacrisis werden we wel direct gezien als een essentiële dienstverlening. Het uitleen- of afhaalpunt was vaak de plek waar mensen langer bleven hangen. Voor hen was dat het enige contact dat ze hadden die dag, zelfs al vielen we terug op onze harde basisdienstverlening.

Leen: De bibliotheek is een van de laatste plekken in onze hooggecommercialiseerde samenleving waar je niets moet. Je kunt er gerust gewoon wat rondkijken of zitten, zonder de noodzaak om iets te kopen.

Dieter: In de bibliotheek vind je veel diversiteit. Je hebt een complete mix van de maatschappij: een senior aan de krantentafel, kinderen, ouders, jongeren die studeren, iemand die op zoek is naar een boek, enzovoort. De thuisloze zit naast de prof bij wijze van spreken, en dat kan gewoon.

Waar hechten jullie nog waarde aan voor een vlotte werking van de sectie OB? Jullie spraken onder andere al over vertegenwoordigers van grote, maar ook kleine bibliotheken. Zijn er nog zaken?

Leen: Met een aantal duidelijke, grote acties kunnen jongere mensen zich ook aangesproken voelen. Meestal zien bibliothecarissen het belang in van een lidmaatschap bij verenigingen zoals de VVBAD, maar ik probeer ook jongere collega’s daar warm voor te maken. Het valt niet te onderschatten dat je aan jonge mensen ook het nut moet laten zien van zo’n vereniging. Het is belangrijk om dat blijvend op de agenda te houden.

Dieter: Het is ook fijn om samen aan iets te werken, want zo word je ambassadeur van de sector. Bovendien heeft datgene wat we doen ook impact in bibliotheken en erbuiten.

Zijn er uitdagingen waarmee jullie te maken kregen en hoe zijn jullie daarmee omgegaan? Kunnen jullie enkele voorbeelden geven?

Carol: Ik denk dat de grootste uitdaging – en ik denk dat iedereen het daarmee eens is – het financiële luik is en hoe je creatief moet omgaan met de middelen die je hebt. Dat zal de komende jaren niet beter worden.

Dieter: Financiële middelen zijn erg bestuursafhankelijk en ook al steunt en gelooft je bestuur in de werking van de bibliotheek, het is niet evident. Zelfs al blijft je budget gelijk, de uitdagingen worden groter, want de prijzen van de lonen en de bibliotheekmaterialen en de kosten van het gebouw stijgen bijvoorbeeld. Daarnaast verandert de maatschappij en ook al zit het nu goed, binnen tien jaar kan het er anders uitzien.

Carol: We moeten daar alert voor zijn. De VVBAD heeft haar subsidie verloren en staat er nog steeds, met een andere invulling. Ook al hebben besturen minder middelen, door samen te werken en creatief te zijn, kunnen bibliotheken hun werking verzekeren en verder uitbouwen.

Dieter: Ook het hele digitale komt op ons af. Ik geloof echt dat dat een en-enverhaal moet zijn met een goed evenwicht. Het zal afwachten zijn wat er nog op ons afkomt op het vlak van digitalisering en welke competenties we nog zullen nodig hebben om daarmee om te kunnen.

Leen: We zitten nu in een veranderend informatielandschap waar de klassieke gatekeepers – die zorgen dat de juiste informatie tot bij de mensen komt – waarop we vertrouwen, stilaan verdwijnen: uitgeverijen, kranten, journalisten enzovoort. Heel die sector staat onder druk, want door artificiële intelligentie verandert er veel, denk aan auteursrechten, ChatGPT, deepfake enzovoort. Uiteindelijk zijn we informatieprofessionals en hebben we een heel netwerk waar we op vertrouwen, maar ook dat kan snel veranderen.

Hoe kijken jullie naar de sector wereldwijd?

Carol: Momenteel verdwijnen er stilaan gemeentehuizen en loketten. In Scandinavië komen die dan vaak terecht in de bibliotheek. Gezien de dienstverlening digitaliseert, bieden bibliotheken hulp aan bezoekers. De technologische evolutie stopt echter niet. Denk maar aan 3D-printing of, zoals Leen aanhaalde, ChatGPT.

Dieter: Dat we nu soms extra dienstverlening (moeten) bieden, mag geen argument zijn om de werking van de bibliotheken aan te passen. Eén bibliotheek per gemeente wordt een uitdaging, één bibliotheekdienst dicht genoeg bij de mensen nog meer, zeker als gemeenten fusioneren. We moeten lobbyen om die nabijheid van onze dienstverlening te bewaren. Als ze inderdaad een (deel)gemeentehuis willen sluiten, wordt er nu heel vaak naar onze sector gekeken.

Leen: Ook in Denemarken worden de budgetten kleiner. Ze zetten meer in op onbemande openingsuren, maar dat schiet een beetje voorbij aan de essentie van een bibliotheek. Het gebouw is er en je kunt materiaal lenen, maar het belangrijkste, het dicht bij de mensen zijn, is er niet.

Dieter: Daarom is die buurtversterking net zo belangrijk. In verschillende landen zie je nog vaak een bemande mobiele bibliotheek die zorgt voor dat menselijke contact.

Leen: Het is ook niet voor niets dat het buzzwoord van de laatste tijd community librarian is. Het gaat niet meer over de bibliotheek als plek, – al is dat ook belangrijk – maar het gaat vooral over het belang van de mensen die er werken en de buurtversterkende werking. Onbemanning kan als je de openingsuren verruimt, maar het mag niet in de plaats komen. Daarnaast moet je ook naar schaalgrootte en je insteek kijken.

Dieter: Je hoeft misschien inderdaad niet altijd aanwezig te zijn, want in onze samenleving is er veel nood aan ruimte; voor verenigingen, amateurkunsten enzovoort. Misschien kunnen we buiten de openingsuren de plek delen met anderen, om te repeteren, te overleggen of samen te komen. Je versterkt niet alleen je eigen werking, maar ook die van de buurt. Dan zeg je echt letterlijk: het gebouw is van iedereen. Je deelt dan niet alleen de collectie, maar ook de fysieke ruimte.

Leen: Muntpunt deelt ook haar fysieke ruimte met Public Libraries 2030 (PL2030). Zij hebben een werkgroep opgericht, Lighthouse Libraries, waar zowel Muntpunt en de Krook als tal van andere Europese bibliotheken lid van zijn. Als lobbyorganisatie willen ze het belang van bibliotheken op de Europese agenda zetten en houden. Ze doen dat door in het Europees Parlement enkele casussen voor te leggen, bijvoorbeeld hoe bibliotheken met digitalisering bezig zijn. We hebben ook een uniewijde intentieverklaring getekend, waarbij we de bibliotheek als een essentiële organisatie voor de gemeente zien. Tijdens een denkdag bespraken we hoe we dat concreet konden aanpakken, welke ideeën er leven en hoe we die naar voren kunnen schuiven om zo subsidies te krijgen. We zijn zelf ook gaan kijken naar andere landen en wat hen daar bezighoudt. Dat is heel interessant, omdat je op die manier een veel breder spectrum van praktijkvoorbeelden krijgt.

Carol: In Nederland hebben ze al een bocht gemaakt waarbij een nieuwe zorgplicht ingevoerd is. Nederlandse gemeenten zijn nu verplicht om een toekomstbestendige bibliotheek in te richten. Onze noorderburen hebben al ingezien hoe belangrijk het is, nu is het aan ons. Tijdens de verkiezingen kunnen we enkel maar proberen mensen kritischer te maken en te laten zien wat de waarde van brede geletterdheid en democratie is. Bovendien moeten we inzetten op het versterken van ons netwerk.

Dieter: We zijn inderdaad gatekeepers op lokaal vlak door kennis, literatuur en kranten aan te bieden. Maar iedereen moet zelf beslissen wat ze denken, geloven en doen. Je moet de kans geven tot openheid, zelfs in de kleinste gemeenten. Misschien daar zelfs nog meer.

Leen, hoe kijk jij terug op je carrière bij Muntpunt?

Leen: Met heel veel plezier. Ik voel mij heel erg geprivilegieerd dat ik zo’n rijke carrière gehad heb. Ik ging van start in de bibliotheek van het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (SMAK), vervolgens stapte ik over naar de stadsbibliotheek van Gent om dan als systeembibliothecaris hier te beginnen in de Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek in Brussel, waarna ik collectieverantwoordelijke werd. In 2013 veranderde die bibliotheek in Muntpunt en hoewel het dezelfde plek is, is het een heel andere organisatie geworden. Binnen Muntpunt was ik meteen hoofdbibliothecaris. Dat was voor mij een compleet nieuwe situatie, zowel op het vlak van de functie als de context waarbinnen ik werkte. Er gingen opeens heel veel deuren open. Doordat er veel nieuwe collega’s bij kwamen – met andere profielen dan we gewoon waren – kende de bijwerking binnen Muntpunt een zekere innovatie. Ik stak daar veel van op, want dat boeide me tot het einde van mijn carrière. Het is fijn om interessante mensen te ontmoeten en ik ben heel dankbaar dat ik in zo’n creatieve en waardegedreven omgeving heb mogen werken die zorg draagt voor en een bijdrage wil leveren aan de samenleving. Ondanks uitdagingen raakte je steeds weer op het goede pad.

De financiële uitdaging zal groot zijn in de toekomst, maar aan dat verhaal schrijf ik niet meer mee. Ik ben er zeker van dat we op een creatieve manier onze identiteit kunnen blijven bewaren en dat we onze missie zo goed mogelijk kunnen blijven realiseren. Ik ben blij dat ik daaraan heb mogen meewerken en ik sluit met plezier mijn carrière af. Ik heb er het volste vertrouwen in dat de sector volwassen geworden is en dat er een heleboel nieuwe profielen ingestroomd zijn. Bovendien ben ik ervan overtuigd dat Muntpunt een sterke ploeg heeft en dat degene die mij opvolgt eigen accenten kan leggen. De voorbije tien jaar is er toch al iets opgebouwd en het is mooi dat Muntpunt op de voorste rij staat.

Is er nog iets dat je wilt meegeven aan Carol en Dieter, of jullie aan Leen?

Dieter: Ik weet nog dat ik vijf jaar geleden – toen ik net nieuw was in de sector – Muntpunt ging bezoeken. Toen heb jij je enthousiasme meteen al op mij overgebracht en dat is nog steeds zo. Misschien is dat wel de legacy die je achterlaat.

Leen: Ik probeer mensen altijd te inspireren en te enthousiasmeren, omdat ik zelf ook heel enthousiast ben over onze sector. En er zijn nog zo’n mensen: zij willen het verschil maken en een steen verleggen, hoe klein die ook is. De meeste medewerkers in Muntpunt willen er echt zijn en samen iets betekenen. Mijn vader zei altijd: nooit achter één vlag lopen, altijd eens kijken welke andere opties er zijn en wat je daarvan kunt gebruiken. De kunst van het leven is om de verschillende mogelijkheden samen te brengen en ze in balans te brengen. Misschien is dat wat ik heb proberen doen.

Dieter: Dat is inderdaad een goede samenvatting van je job.