Uit de mediageschiedenis blijkt dat het denken over de introductie van een nieuw medium vaak hand in hand gaat met het idee van een diepgaande maatschappelijke revolutie. De voorstanders van zo’n nieuw medium zijn enthousiast en zeggen dingen als: “Het zal ons dichter bij elkaar brengen en zorgen voor een gevoel van gemeenschap,” en “Het zal de manier waarop we communiceren en omgaan met informatie verbeteren.” De tegenstanders zwemmen koppig tegen die optimistische stroming in: “Het zal leiden tot een afname van persoonlijk contact en sociale cohesie in de samenleving,” en “Ongepaste inhoud en immorele ideeën zullen de samenleving corrumperen!” De rest staat pootjebadend in de branding, neuriet een liedje over twee beren die broodjes smeren, denkt: wat een wonder, maar ik moet nog boodschappen doen en de kinderen van school halen. Ik geef toe, tot voor kort dacht ik vaker aan mijn boodschappenlijstje dan aan ChatGPT. Ondertussen dobber ik, ergens tussen de voor- en de tegenstanders in, mee op open zee en probeer ik enkele genuanceerde gedachten te vormen waar ik iets mee kan. In tijden van polarisatie is nuance en het vermogen om kritisch na te denken over de mening van anderen én, misschien wel belangrijker, de mening van onszelf, de reddingsboei waar we iets aan hebben.

De eerder aangehaalde citaten van de voor- en tegenstanders zijn fictief. Bovendien zijn ze gegenereerd door ChatGPT. Meer nog, het zijn uitspraken die gedaan zouden kunnen zijn door voor- en tegenstanders van een andere disruptieve technologie: de radio. Shirley Bassey en de Propellerheads wisten het ons al te vertellen: It’s all just a little bit of history repeating. Opvallend is dat het gesprek vaak terug te voeren is op angst. In de negentiende eeuw waren handarbeiders aan het zenuwpezen over het voortbestaan van hun werk, anno 2023 voelen kenniswerkers de dreiging van ‘de machine’ die hun werk zal veranderen. Ik wil het niet enkel afschuiven op de media, dat is te gemakkelijk. Ik wil het afschuiven op iedereen, inclusief mezelf, die een soort morbide fascinatie heeft met clickbaitachtige titels als ‘BENT U BANG VAN AI?’ (DataNews, april 2023), ‘De gevaren van ChatGPT: we dreigen collectief dommer te worden’ (Knack, januari 2023) en, mijn persoonlijke favoriet, ‘Zal ChatGPT onze jobs vernietigen?’ (VRT, februari 2023). Het woord ‘vernietigen’ impliceert een situatie van macht versus machteloosheid. De mens in onderdrukking door de machine, Arnold Schwarzenegger komt een bibliotheek binnen en zegt: “Your books … give them to me, now!” De bibliothecaris reageert: “Sure, mag ik uw lenerspas?”

Dat stomme mopje illustreert hoe angst en macht zich tot elkaar kunnen verhouden. Volgens Nietzsche was er zelfs sprake van een creatieve verhouding tussen de twee: de een creëert de ander en omgekeerd. Zoals goden ons creëren en wij hen; zoals wij machines creëren, zullen machines ook ons creëren. Wij zijn collectief angstig. Als we ons geen zorgen maken over onze job, dan is er wel iets anders dat ons wakker houdt. We grijpen collectief naar de slaappillen, alleen maar om te lezen of te horen dat die Alzheimer veroorzaken. We moeten onze levensstijl aanpassen, verantwoordelijkheid nemen, het heft in eigen handen nemen, baas in eigen brein zijn. Ondertussen steken de politici hun zakken vol, mag een ongenuanceerde mafketel uit Oostenrijk op de KU Leuven een lezing geven en worden journalisten vriendelijk doch dwingend verzocht om zich niet negatief uit te laten over hun werkgever. We leven in angstige tijden.

In 1992 schreef Gloria Steinem in Revolution from Within: A Book of Self-Esteem dat angst ervoor zorgt dat we ons machteloos voelen en dat dat invloed heeft op ons persoonlijke leven en onze samenleving als geheel. Angst is een universele emotie. We weten allemaal hoe het voelt om bang te zijn. En dat is maar goed ook, want angst is een natuurlijke reactie, die nuttig kan zijn wanneer er sprake is van een reële bedreiging. Angst activeert het vecht-of-vluchtmechanisme in ons brein, geeft ons een adrenalineboost en helpt ons om te overleven. Vaak wordt het ongeïnspireerde voorbeeld van ‘je staat oog in oog met een wild dier’ aangehaald om deze angst te illustreren. Ik kan alleen voor mezelf spreken, maar de enige dieren waarmee ik dagelijks oog in oog sta, zijn mijn katten en mijn partner. En die zijn bang voor hun eigen staart (de katten, niet de partner).

Wat ons brengt bij Sigmund Freud, door sommigen ook bestempeld als een mafketel uit Oostenrijk – het is maar hoe je het bekijkt. Freud stelt dat er twee soorten angst zijn: de reële angst en de neurotische angst. Een normale reactie op een daadwerkelijke bedreiging is de reële angst. De neurotische angst daarentegen is een irrationele angst. Het is angst die veroorzaakt kan worden door onopgeloste conflicten of onbewuste en miskende wensen of verlangens. Volgens deze redenering kan faalangst geklasseerd worden als neurotisch. Maar wat als het niet over een specifiek soort angst gaat, zoals de angst om te falen, maar over een algemeen knagend gevoel dat tussen bezorgdheid en angst in ligt en zich steeds dieper in ons lijf nestelt tot we niet meer weten hoe het is om zonder die fronsrimpels en verhoogde hartslag te leven? De Engelstaligen, bless them, hebben er een woord voor dat ondertussen ook bij ons gekend is: anxiety.

Anxiety gluurt naar ons vanuit de eerder vermelde krantenkoppen: hoe meer we erop klikken, hoe meer gelijkaardige berichten we te zien krijgen. Hoe meer gelijkaardige berichten we te zien krijgen, hoe meer dat onbehagen naar binnen sluipt. Ik maak mij zorgen over het krijgen van Alzheimer door slaappillen en ik slik ze niet eens, ik krijg hartkloppingen van het idee dat ik dommer wordt omdat ik ChatGPT regelmatig gebruik en Arnold-AI kan hier elk moment mijn job komen vernietigen omdat ik vergeten ben hoe ik kritisch moet nadenken. Het voelt als een catch-22: hoe meer nieuws ik consumeer, hoe angstiger ik word, en hoe angstiger ik word, hoe meer nieuws ik consumeer. En ik ben niet alleen. Verschillende onderzoeken tonen een verband aan tussen mediaconsumptie en angst. Zowel bij volwassenen als bij jongvolwassenen is er een verband gevonden tussen de hoeveelheid nieuwsconsumptie en de gerapporteerde mate van angst. Hoe meer nieuws er geconsumeerd werd, hoe hoger het angstgevoel. En ook de relatie tussen machteloosheid en angst is onderzocht. Ook hier is wel degelijk sprake van correlatie. Uit onderzoek blijkt dat mensen die angst ervaren zich minder competent voelen en minder geneigd zijn om actie te ondernemen om de situatie te verbeteren. Gloria Steinem heeft dus gelijk: als we bang zijn, voelen we ons machteloos. De vraag is: wat gaan we eraan doen?

Laten we beginnen met, of beter gezegd, teruggaan naar ChatGPT. Beter nog, laten we aan ChatGPT zelf vragen waarom we er niet bang voor moeten zijn. Als AI-model is ChatGPT ontworpen om menselijke taal te begrijpen en daarop te reageren. ChatGPT heeft geen vermogen om bewustzijn, emoties of intenties te hebben en kan geen schade toebrengen aan mensen. Bovendien is ChatGPT ontworpen om te voldoen aan strikte ethische en technische richtlijnen om de veiligheid en privacy van gebruikers te waarborgen. Daarom is er geen reden om bang te zijn voor ChatGPT

Laten we ook proberen een antwoord op dezelfde vraag te krijgen van een aantal experten. Jochanan Eynikel stelt, in het eerder genoemde VRT-artikel met apocalyptische titel, dat ChatGPT niet zelf nadenkt over een antwoord, omdat het niet kan twijfelen, niet kan wikken en wegen, niet tegendraads kan zijn. Wij kunnen dat wel, ook al zijn we gewoontedieren die zich baseren op eerdere ervaringen: “We kunnen op basis van eigen voorkeur en aanvoelen anders handelen dan wat de statistieken ons aanraden. Dat maakt ons feilbaar, maar soms ook geniaal.”

Dat ChatGPT niet kan twijfelen, manifesteert zich in het gegeven dat het geen nuances kent. Sterker nog, het kan zelfs hallucineren. Walter Daelemans, professor computerlinguïstiek aan de Universiteit Antwerpen (UAntwerpen), stelt in een artikel uit de Knack dat ChatGPT complete onzin kan uitkramen, omdat het systeem informatie bedenkt die nergens in de trainingsdata terug te vinden is. Hij noemt dat hallucinaties en haalt als voorbeeld een overtuigend Wikipedia-artikel aan dat ChatGPT gegenereerd heeft. Het onderwerp van dat artikel? Beren in de ruimte.

Terug naar Steinem, het volledige citaat deze keer: “Angst en macht corresponderen met elkaar. Als we bang zijn, voelen we ons machteloos. Als we machtig zijn, zijn we minder bang.” Ze reikt ons hier een manier aan om met machteloosheid en angst om te gaan. Machtig worden. We kunnen dat het best interpreteren als ‘in onze kracht staan’. Ik pleit dat we dat doen door kritisch te zijn en te blijven.

Gloria Steinem heeft deze woorden nooit geschreven. De aangehaalde wetenschappelijke onderzoeken bestaan niet. Ze zijn gegenereerd door ChatGPT. Het zijn hallucinaties van een systeem. Dat is niet zorgwekkend, het heeft zelfs iets aandoenlijks. Het is Pygmalion die verliefd wordt op zijn eigen beeldhouwwerk of Rachael die verliefd wordt op Deckard in Blade Runner, een modernere herwerking en interpretatie van de Pygmalionmythe. Hier is dus die reddingsboei: we dragen haar allemaal bij ons, laten we haar niet verliezen op open zee. Anders kunnen we net zo goed pootjebadend aan de rand blijven staan, kinderliedjes zingen en niet merken hoe het water ons aan de lippen komt te staan.

Literatuurlijst

Eynikel, J. (2023, 3 februari). Zal ChatGPT onze job vernietigen? vrtnws.be. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/03/zal-chatgpt-onze-job-vernietigen/

Hulstaert, E. (2023). De gevaren van ChatGPT: ‘We dreigen collectief dommer te worden’. Knack. https://www.knack.be/nieuws/technologie/de-gevaren-van-chatgpt-we-dreigen-collectief-dommer-te-worden/