Dit artikel is het eerste artikel in de korte Essay-reeks ‘Duaal leren voor diverse doelgroepen: het vervlechten van sector en opleiding’.

In deze disruptieve tijden waarin alles razendsnel digitaliseert en evolueert, zijn levenslang leren en het vermogen om zich constant aan te passen van cruciaal belang. Dat geldt voor bedrijven en organisaties, maar zeker ook voor het onderwijs, waar de aangeleerde kennis en vaardigheden vaak al verouderd zijn voor de studenten op de arbeidsmarkt terechtkomen. Geen eenvoudige taak, en volgens de Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen (VARIO) scoort Vlaanderen zwaar ondermaats op levenslang leren.

Zo’n 7 à 8 procent van de Vlamingen tussen 24 en 64 jaar zegt de vier voorafgaande maanden een opleiding te hebben gevolgd. In Nederland is dat 18,8 procent en in Zweden zelfs 28 procent. (Romans, 2021). Technologische ontwikkelingen veranderen de samenleving en de manier waarop we onze job uitvoeren ingrijpend. Mensen moeten blijven bijleren, ook – en misschien zelfs vooral – in onze sector. Daarom hebben de graduaatsopleidingen Informatiebeheer: Bibliotheek en Archief van de Erasmushogeschool Brussel (EhB) en Arteveldehogeschool, met middelen van het Europees Sociaal Fonds (ESF), een onderzoeksproject opgezet om de mogelijkheden van duaal leren in de informatiesector af te tasten. Het opzet is om een proeftuin te organiseren om verschillende vraagstukken met betrekking tot duale leertrajecten als volwaardige leerweg te beantwoorden.

We onderscheiden twee fases binnen het project waarin de volgende doelstellingen vooropstaan: In de eerste fase identificeren we (deel)- competenties die geschikt zijn om via duaal leren te verwerven. Dat gebeurt in interactie met een lerend netwerk van werkveldpartners (dat zijn instellingen of organisaties waar studenten duaal leren).

In deze fase participeren alle onderwijsniveaus van de informatiesector in het project, van secundair volwassenenonderwijs over hoger tot universitair onderwijs. Daarnaast werken we adequate tools voor werkveldpartners uit om studenten optimaal te begeleiden in het aanleren van nieuwe competenties. We ontwikkelen ook een opvolgings- en evaluatiemodel zodat werkveldpartners op kwalitatieve wijze studenten kunnen evalueren.

In de tweede fase brengen we de resultaten uit de eerste fase over naar een ander werkveld en opleidingsniveau (de professionele bachelor Audiovisuele kunsten, afstudeerrichting Podiumtechnieken). Op die manier verzekeren we ons van de universaliteit en de falsifieerbaarheid van onze bevindingen.

De partners in dit project zijn, naast EhB en Arteveldehogeschool, CVO Groeipunt, de Master of Arts in de Archivistiek: Erfgoeden Hedendaags Documentbeheer van de VUB, FARO, de VVBAD, het Sociaal Fonds voor de Podiumkunsten en het Steunpunt Inclusief Hoger Onderwijs (SIHO). Het project loopt van 1 april 2021 tot en met 30 juni 2023.

Duaal leren als oplossing?

Duaal leren verschilt sterk van een klassieke stage: een stage is een toepassing van de kennis die je op school opdoet, bij duaal leren worden een aantal leerdoelen echt op de werkvloer aangeleerd. In Zwitserland wordt reeds enige tijd zwaar ingezet op duaal leren, de combinatie van leren en werken. Dat zorgt voor een attitudeverandering: mensen raken eraan gewend leren en werken te combineren, en blijven dat doen in hun verdere carrière. Duaal leren is daar ook volledig gelijkwaardig aan het klassieke onderwijs. De laatste tijd gaat veel budget van onderwijs naar duaal leren, maar vooral naar het technisch en het beroepsonderwijs, naar de combinatie van school en werkvloer. Toch zijn de resultaten voorlopig niet echt succesvol te noemen: verschillende campagnes later blijkt amper 1,5 procent van alle leerlingen in het technisch en het beroepsonderwijs duaal te leren (Hinssen, 2022).

Klaas Maenhout (De Standaard) beschreef dat zelfs als ‘Het gefaal van duaal: waarom het nieuwe leren en werken niet aanslaat’ (Maenhout, 2022), want in de 251 trajecten die aangeboden worden, zitten gemiddeld 3,6 leerlingen per opleiding. Hij ziet zelfs een pervers effect: “Duaal leren is bedoeld voor ‘arbeidsrijpe’ en ‘arbeidsbereide’ leerlingen. In de praktijk zijn dat alleen de sterkste en meest gemotiveerde leerlingen van de klas. Veel jongeren, zeker de kwetsbare, hebben iets meer tijd nodig, of vinden niet onmiddellijk een werkplaats.” De kwetsbare jongeren, die tot voor kort hun weg vonden naar het deeltijds beroepsonderwijs, worden weggeduwd in het vernieuwde duaal leren. De vrees is dat ze hiermee ook helemaal zullen afhaken uit het onderwijs. Dat terwijl het oorspronkelijke duaal leren, het zogenaamde ‘leercontract’, net de bedoeling had om leerlingen die schoolmoe waren en snel aan de slag wilden, een zinvolle leertijd te bieden.

Aan de kant van de organisaties die leerlingen en studenten ontvangen, zijn er ook kanttekeningen over deze nieuwe vorm van duaal leren. Bedrijven ervaren de procedures om erkend te worden en leerlingen te begeleiden op de werkplek als duur, rigide, zwaar, traag en ingewikkeld. Tevens wordt het opleidingsplan ervaren als weinig flexibel. (Maenhout, 2022). Zeker lessen om mee te nemen bij de uitrol van duaal leren in het hoger onderwijs. Gelukkig zijn de meeste experten overtuigd van de positieve effecten van duaal leren, niet alleen in het secundair onderwijs. Langzaam maar zeker sijpelt het concept door in het hoger en het volwassenenonderwijs.

Afgelopen mei schreef innovatieondernemer Peter Hinssen in De Tijd (Hinssen, 2022): “De kloof dichten tussen het academische en de realiteit, tussen de theorie en de praktijk is ook nodig in het hoger onderwijs. De reden is eenvoudig: de toename van de kennis in de technologie versnelt enorm. De groei van die studenten – zowel technisch als op het vlak van organisatie, design, teamwork, communicatie en ondernemerschap – is ronduit fenomenaal. En aanstekelijk. Maar het meest spectaculaire is dat ze aangeven dat wat ze in hun eerste jaar leren over bijvoorbeeld AI, al achterhaald is door de praktijk als ze vijf jaar laten hun diploma krijgen. De levensduur van kennis wordt elke dag korter, en tegelijkertijd ook de houdbaarheidsdatum van de opleidingen.”

We kunnen dat alleen maar onderschrijven; om vat te krijgen op de tijdsversnelling in de samenleving en in de technologie, moeten organisaties en onderwijs de handen in elkaar slaan om levenslang en duaal leren structureel te verankeren. Duaal leren haalt het hoger onderwijs uit zijn ivoren toren, de grenzen tussen scholen en bedrijven vervagen. Sommige hogescholen hebben reeds campussen op bedrijfssites. Hogescholen lijken hiermee hun onderwijstaak uit te besteden, maar dat is slechts schijn, want de investering vanuit de hogeschool blijft zeer groot: studenten (en werkplek) worden intensief gecoacht, krijgen constant feedback, kunnen gebruikmaken van aangepaste leermiddelen van de hogeschool enzovoort. Wij dromen stilletjes van een campus op De Krook, in KBR of in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Of een campus informatiebeheer bij de Colruyt of Het Facilitair Bedrijf.

Duaal leren in het graduaat Informatiebeheer: Bibliotheek en Archief

Bij een graduaatsopleiding staat leren op de werkvloer centraal. Je krijgt er alle theorie in functie van je beroepspraktijk en leert op een hands-on manier. In het graduaat Informatiebeheer bieden we een brede, maar tegelijkertijd verdiepende vorming in de theoretische lessen en laten we studenten zich zoveel mogelijk specialiseren via de praktijkvakken. Het graduaat Informatiebeheer van EhB werkt al jaren met grote projecten die studenten in groep uitwerken. 

Geïnspireerd door de eerste bevindingen van het ESFproject, introduceert het graduaat van Arteveldehogeschool nu ook Werkveldlab, een vorm van duaal leren on campus. Onder begeleiding van een docent gaan studenten aan de slag met een complex probleem (wicked problem) dat relevant is voor de sector. Dat werkt niet alleen motiverend voor studenten, maar bevordert ook de transfer van theorie naar praktijk. Het wordt een multidisciplinair vak, waarin we op competenties willen screenen die niet altijd bij andere vormen van werkplekleren aangeleerd kunnen worden. Vaardigheden als samenwerken, projectwerk en ondernemerschap worden immers steeds crucialer. Op die manier kunnen de studenten zich verder specialiseren in hun gewenste interessegebieden. Het biedt tevens mogelijkheden tot samenwerken met organisaties uit de sector en biedt de studenten een kans om te netwerken en hun portfolio op te bouwen.

Enkele voorbeelden van mogelijke complexe problemen:

• Organisatie X viert haar vijftigjarig bestaan en komt tot de vaststelling dat ze haar historische documenten niet meer terugvindt.
• Bij organisatie Y is door de coronacrisis het gebruik van Teams enorm toegenomen. Daardoor is het documentbeheer een chaos geworden.

Naast het nieuwe vak Werkpleklab, blijven de ‘klassieke’ stages ook bestaan. Studenten starten met een meeloopstage en in hun afstudeerjaar werken ze op hun werkplek zelfstandig een project uit.

Leerkansen in elke organisatie, een mentor in elke organisatie?

Niet alleen het hoger onderwijs heeft een verantwoordelijkheid om in te zetten op de opleiding van de toekomstige professionals, ook de sector en de instellingen hebben die verantwoordelijkheid. De VVBAD beklemtoonde dat reeds met haar rapport Welgevormd in de Informatiesector (Van den Nieuwenhof, 2020). Dat is niet enkel een maatschappelijke plicht, maar ook een zaak van eigenbelang en overleven. Uit dat gegeven vloeit voort dat de betrokken instellingen en organisaties ook leerplekken zijn. Cruciaal voor zo’n plek voor duaal leren is de aanwezigheid van een ‘lerende cultuur’. Zonder die factor zal er moeilijk een match zijn tussen de leerwensen van de student, de leerdoelen van de hogeschool en de mogelijke return voor de organisatie. Wanneer een klassieke stage verandert in een traject van duaal leren, verandert ook de rol van de mentor binnen de organisatie. De verantwoordelijkheid verhoogt immers sterk. Het gaat niet anger om studenten activiteiten te laten uitvoeren waarvan ze de achtergrond reeds geleerd hebben op de schoolbanken, de mentor moet er nu voor zorgen dat de student ook daadwerkelijk dingen leert. Feedback geven is geen evidentie. Toetsen op basis van objectiveerbare gedragsindicatoren evenmin.

Mentorschap heeft alles met leiderschap te maken: leiderschap en aanleren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tijd voor een mentorenopleiding in de informatiesector?

Een mentoropleiding: ook haalbaar voor kleine organisaties?

Mentoren moeten naast hun professionele vaardigheden ook beschikken over een pak pedagogische vaardigheden, zoals coachen, vorderingen opvolgen, gerichte feedback geven, objectief en competentiegericht evalueren zonder bias, omgaan met generatieverschillen, enzovoort. Om mentoren klaar te maken voor hun nieuwe rol in het duaal leren, werken EhB en Arteveldehogeschool aan een mentorenopleiding. Vorm en inhoud liggen nog niet vast, maar waarschijnlijk zal een modulair, online traject uitgerold worden om de tijdsinvestering zo klein mogelijk en de mogelijkheid tot differentiëren zo groot mogelijk te houden.

Naar een competentieprofiel voor een mentor?

Een mentor beschikt over goede professionele en pedagogische vaardigheden. Is deze combinatie zeldzaam? Wij vinden van niet, maar vooral de pedagogische vaardigheden moeten soms nog wat verder ontwikkeld worden.

In de ontwikkeling van een competentieprofiel van mentor in het informatiebeheer gaan we uit van de volgende uitgangspunten:

• We gaan voor duidelijkheid en eenvoud.
• Mentorschap moet iets zijn voor elke informatieprofessional, iedere informatieprofessional moet studenten kunnen begeleiden.
• De mentor is tegelijkertijd een coach en een expert.
• Doelgroep: mentoren van studenten graduaat Informatiebeheer

Buitenlandse voorbeelden van mentoropleidingen in de informatiesector

• Mentorenopleiding van het Chartered Institute of Library and Information Professionals (CILIP, UK’s library and information association) cilip.org.uk/page/Mentoring
• American Library Association (ALA) Mentoring Programs ala.org/educationcareers/mentoring-opportunities

Naar de toekomst

In ons onderzoeksproject onderzoeken we ook hoe we het evalueren van competenties in duaal leren kunnen automatiseren via een softwaretool. Verder onderzoeken we hoe we een portfoliosysteem, via de portfolio-standaard Leap2A, kunnen matchen met het Solid-project van Ruben Verborgh en Tim Berners-Lee. De Vlaamse overheid zoekt immers concrete casussen voor Solid. (solidproject.org).

Bibliografie

Autisme. (2022). Opgehaald van Autisme Vlaanderen: https://autismevlaanderen.be/autisme

Competeniteprofiel voor stagementoren in ziekenhuizen. (2019). Opgehaald van Huis voor gezondheid: https://www.huisvoorgezondheid.be/wp-content/uploads/2019/04/Competentieprofiel_stagementor_Brussel_nederlandseversie.pdf

(2020). De lerende samenleving. Brussel: Vario.

De toekomst is aan neurodivergente mensen: stuur in godsnaam een ​​​​paar dyslectici naar Schiphol. (2022, juni 17). NRC. Opgehaald van https://www.nrc.nl/nieuws/2022/06/16/de-toekomst-is-aan-neurodivergente-mensen-stuur-in-godsnaam-een-paar-dyslectici-naar-schiphol-a4133731

Feedback geven aan stagiairs: 9 tips. (2012). Opgehaald van Tijdwinst: https://feedbackgeven.nl/feedback-geven-aan-stagiairs-9-tips/

Havighurst, R. J. (1954). Human Development and Education. Longmans.

Hinssen, P. (2022, mei 10). Technisch talent kweken. De Tijd.

Kolb, D. A. (1983). Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and Development. FT Press Paperback.

Korthagen, F. &. (2008). Leren van binnenuit: Onderwijsontwikkeling in een nieuwe tijd. Soest: Nelissen.

Langeveld, I. (2004). Feedback geven. Opgehaald van Carrieretijger: https://www.carrieretijger.nl/functioneren/communiceren/mondeling/vaardigheden/feedback-geven

Maenhout, K. (2022, Februari 2). Het gefaal van duaal: waarom het nieuwe leren en werken niet aanslaat. De Standaard.

Riedel, A. M. (2020). A case of co-occuring synesthesia, autism, prodigious talent and strong structural brain connectivity. BMC Psychiatry, 20(342). doi: https://doi.org/10.1186/s12888-020-02722-w

Romans, S. (2021, november 21). Vlaanderen loopt achter in levenslang leren. De Tijd .

SIHO. (2020). Studeren met autisme: Facts & Figures, aandachtspunten & tips . Opgehaald van https://www.siho.be/: https://www.siho.be/sites/default/files/2020-05/Fiche%20autismespectrumstoornis.pdf

Spek, A. (2021, maart 8). Talenten van mensen met een autismespectrumstoornis. Gedragstherapie: Tijdschrift voor Gedragstherapie & Cognitieve therapie, pp. 319-332.

Starr-Glass, D. (2018). Teachable Moments in Human Resource Management: National Culture, Organizational Culture, and Intersectionality. In C. Machado and J.P. Davim (eds.), Organizational Behaviour and Human Resource Management (pp. 23-47). Cham: Springer.

Van Den Nieuwenhof, P. (2020). Welgevormd in de informatiesector. Berchem: VVBAD.