Als je in het Brusselse Jubelpark Autoworld bezoekt, krijg je wel uitleg over het gebruik van de grote hal als vroegere locatie voor het autosalon, maar niet over het Palais Mondial van Paul Otlet dat er ooit was. Wie is de man die mee aan de basis ligt van de bibliotheekwetenschap in ons land en ver daarbuiten?

Paul Otlet (1868-1944) is jurist en visionair utopist. Hij behoort samen met zijn kompaan Henri La Fontaine (ook jurist en in 1913 Nobelprijswinnaar voor de vrede) tot de grote Belgen van de twintigste eeuw. Beiden zijn pacifisten. Ze zijn doordrongen van humanistische waarden en hebben een passie voor bibliografie. Volgens hen zal toegang tot kennis de mens ervan weerhouden om oorlog te voeren. Otlet is ook persoonlijk geraakt: zijn zoon komt om in de Eerste Wereldoorlog. Hem interesseert meer specifiek de vraag hoe kennis voor iedereen toegankelijk gemaakt kan worden in een bibliografisch systeem. Hij introduceert daartoe een universele ontsluiting: de Universele Decimale Classificatie (UDC). Bezeten door zijn project werkt hij eraan tot zijn dood.

Répertoire bibliographique universel 

De ‘Da Vinci van het internet’ begint al op jonge leeftijd met zijn ontsluitingswijze. Lang voor er sprake is van hypertext maakt hij een zoeksysteem dat op mechanische wijze, met wieltjes en haken, de lezers inzicht moet brengen in een mechanische database van miljoenen steekkaarten van drie bij vijf inch (7,62 X 12,70 cm). Otlet wil door liens (links) tussen alle kennisbronnen deze voor iedereen toegankelijk maken. Hij denkt dat ooit alle kennis beschikbaar zal zijn over de hele wereld via een elektrische telescoop die in combinatie met een telefoon een beeld laat verschijnen op een projectiescherm. Otlet probeert alle gedrukte kennis ter wereld te verzamelen in één grand réseau (netwerk). Daarvoor richt hij in 1895 het Répertoire Bibliographique Universel (RBU) op, een ambitieus project dat een bibliografie wil maken van alle gedrukte kennis ter wereld.

De UDC

Hij weet dat de slaagkans afhangt van het ontsluitingssysteem, de catalogus. Hij bestudeert de reeds bestaande Dewey Decimale Classificatie in de Library of Congress. Hij ziet dat ingangen over de inhoud van het boek door thematische trefwoorden nog niet bestaan. Otlet en La Fontaine vinden de UDC uit, een indelingssysteem met hoofdzakelijk cijfers om allerlei documenten te classificeren met bibliografische steekkaarten.

Dat – voor die tijd – revolutionair systeem, voor het eerst gepubliceerd in het Frans in 1904, wordt ook vandaag nog gebruikt in bibliotheken van vele landen. Het is een uitbouw en een verfijning van het classificatieschema van de Amerikaan Melvil Dewey. Otlet en La Fontaine hebben zo honderd jaar geleden de allereerste zoekmachine op papier uitgevonden in België. De voorloper van Google als het ware. Een UDC-code kan, zo zegt Wikipedia, vrijwel alles beschrijven: een veter, een mens, tot zelfs het menu van een restaurant, en kan zeven of meer cijfers bevatten. Wikipedia zelf zou ook een uitvinding van ons duo kunnen zijn. De eerste 400.000 steekkaarten werden door de uitvinders met de hand geschreven!

In België – en bij uitbreiding in de hele wereld – wordt de UDC vooral in wetenschappelijke bibliotheken gebruikt. Maar de invloed gaat verder: wie weet bijvoorbeeld nog dat de openbare bibliotheek van Antwerpen, voor de verhuizing naar Permeke, de UDC gebruikte als plaatsingssysteem voor de informatieve boeken? De UDC ligt ook aan de basis van het Schema voor de Indeling van de Systematische Catalogus in Openbare Bibliotheken (SISO), jarenlang het indelingsschema van non-fictie in openbare bibliotheken in Vlaanderen en Nederland.

Mundaneum of Palais Mondial

Otlet en La Fontaine creëren in 1910 het Mundaneum, een ‘stad van het verstand’, een model voor hun megacatalogus. Ze kunnen in 1919 met hun project in het Brusselse Jubelpark terecht nadat ze daarvoor bij koning Albert I aangeklopt hebben. Er is geld van de regering en van sponsors. Ze hebben op dat moment twaalf miljoen steekkaarten. 

Het project is korte tijd succesvol. Mensen kunnen per post vragen stellen aan de catalogus, en krijgen dan per kerende post antwoord – tegen een flinke vergoeding. Otlet heeft contact met Le Corbusier voor een Cité Mondiale in Genève of op de linkeroever in Antwerpen. Maar algauw wordt het project te groots, een reus met lemen voeten die almaar meer wankelt. De Belgische regering verliest haar vertrouwen in de zaak. Otlet verhuist een paar keer, tot hij in 1934 een oud anatomiegebouw in het Brusselse Leopoldpark krijgt. Veel later, lang na zijn dood, verkast het Mundaneum naar Bergen (Mons), waar het een nieuw leven begint.

Het Mundaneum van Mons kan op dit moment door iedereen bezocht worden en is een archiefcentrum en een tentoonstellingsruimte. Het archiefcentrum beslaat zowat zes strekkende kilometer documenten, of ongeveer tien miljoen stuks. Naast de documenten van de oprichters, zijn er de collecties van het Internationaal Persmuseum, een indrukwekkende iconografische verzameling affiches, postkaarten en glasplaten en drie archieffondsen met betrekking tot pacifisme, anarchisme en feminisme. Dat alles is op aanvraag toegankelijk. Het Mundaneum van Mons zet in de tentoonstellingsruimte het werk van de oprichters voort. De problematiek van een eeuw geleden is vandaag meer dan ooit aan de orde. Vormt toegang tot kennis ook nu immers geen uitdaging voor onze samenleving?

Nominatie grootste Belg

In 2005 is Otlet ook een kansmaker voor de titel ‘Grootste Belg’, maar hij haalt de uiteindelijke nominatielijst niet. Op zijn graf staat gebeiteld: “Il ne fut rien sinon Mundanéen”.

Bekijk een documentaire over Paul Otlet in de reeks Publiek Geheim: bit.ly/Otlet.