De VVBAD blaast dit jaar honderd kaarsjes uit en in deze tijdsspanne van een eeuw zijn onze vereniging, sector en maatschappij sterk veranderd. In haar missie spreekt de VVBAD niet langer over bibliothecarissen, documentalisten en archivarissen, maar over informatieprofessionals. Is dat newspeak om het imago van de sector op te blinken of duidt het een bocht aan naar een andere toekomst?

Twee jaar geleden schreef ik een artikel over de nieuwe graduaatsopleiding en gaf het de titel The Times They Are a-Changin’, hopend dat de nieuwe opleidingen zouden bijdragen aan positieve veranderingen in de sector. De nieuwe structuur is een stuk wendbaarder om inhoudelijke wijzigingen uit te voeren en te innoveren. Deze wendbaarheid is de afgelopen twee academiejaren zeer welkom geweest, want een andere katalysator heeft tendensen, aanwezig in de maatschappij, versneld.

Ik schrijf uiteraard over de coronapandemie, die onze maatschappij in maart 2020 tot stilstand bracht en ons werken radicaal digitaliseerde. Digitalisering is geen nieuwe trend en werd al langer voorspeld. De versnelling biedt onze sector kansen om onze vaardigheden aan te wenden in andere organisaties, buiten de klassieke sector van archieven, bibliotheken en documentatiecentra. Werknemers in organisaties hebben nood aan specifieke informatie om hun job uit te voeren en hiervoor zijn performante informatiesystemen nodig. Het uitbouwen en beheren van deze systemen lijkt me een ideale taak voor een professional die informatie kan verzamelen, structureren en beschrijven. Laten we deze persoon ook een informatieprofessional noemen, die als doelstelling heeft om de informatiehuishouding binnen bedrijven en andere organisaties te beheren.

In 2018 schreef Agoria in een rapport over de digitalisering van de arbeidsmarkt. Hierin voorspelt de sectororganisatie nieuwe jobs in het informatiedomein, namelijk: informatiefilteraar, -verwerker en -beschermer. Als vereniging en sector moeten we deze nieuwe profielen, samen met de bovenstaande informatieprofessionals die nu in organisaties bezig zijn met het beheren van SharePoints, documentmanagementsystemen of andere informatie-applicaties, aanspreken en betrekken. Hiervoor zullen we kritisch naar onszelf moeten kijken en kunnen uitleggen wat we allemaal gemeen hebben.

Wat kunnen wij?

Dat het moeilijk is om onze sector en ons beroep uit te leggen aan buitenstaanders, is een openstaande deur intrappen. De clichés volgen in een gesprek relatief snel na het vermelden dat je een bibliothecaris, archivaris of documentalist bent en bij de vermelding van de nieuwere term informatieprofessional krijg je eerder een vragende blik. De diversiteit van functies en organisaties in de sector maakt het ook niet altijd gemakkelijk om een uniform beeld te schetsen of duidelijk te antwoorden, zonder het aanbrengen van nuance. Vandaar kijken we beter naar wat we kunnen en naar wat ons onderscheidt van andere beroepen.

In dit onderdeel bekijken we de vaardigheden en De informatieprofessional van de toekomst competenties die eigen zijn aan jobs in de informatiesector. Informatieprofessionals werken vaak binnen een organisatie en dat bepaalt voor een stuk de context waarin ze hun vaardigheden ontplooien. In het onderwijs en ook steeds meer op de arbeidsmarkt wordt de nadruk gelegd op 21ste-eeuwse vaardigheden.

Vaak wordt er dan verwezen naar zaken zoals samenwerken, kritisch denken, computational thinking, mediawijsheid, informatie- en ICT-vaardigheden. Deze vaardigheden zijn essentieel in de informatiesector en behoren tot de gereedschapskist van veel informatieprofessionals. Mediawijsheid en informatievaardigheden zijn twee hoekstenen van onze sector. Hierin blinken we uit en dat moeten we uitdragen. In tijden van fakenieuws, alternatieve feiten en complottheorieën zijn dat belangrijke competenties in onze maatschappij, en bibliotheken hebben als laagdrempelige kennisinstellingen hierin een grote rol te spelen.

Burgers hebben vaak een hoge waardering voor de openbare bibliotheek. Laten we deze waardering dan ook gebruiken om positieve maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen. Daarnaast moeten we onze relatie tot IT-professionals herdefiniëren en een duidelijke positie innemen, maar hierover later meer.

Als sector werken we elke dag met informatie en vooral met mensen. Soms leggen we te veel nadruk op het eerste element en te weinig op het tweede. De implementatie van een collectieontwikkelingsplan in een bibliotheek of een informatiegovernance binnen een organisatie heeft een doelstelling, maar is niet de doelstelling. We willen kenniscreatie bij onze gemeenschap, gebruikers of in onze organisatie bevorderen en hiervoor ontwikkelen we collecties of maken we afspraken over hoe we informatie binnen de organisatie beheren.

Het is belangrijk om te focussen op de echte doelstelling en niet op het proces of de taak om deze te bereiken. Als we spreken over kennis, spreken we over mensen. Zij gaan aan de slag met informatie om nieuwe kennis te creëren. De rol van de informatieprofessional is om dat te faciliteren. In die zin zijn we ook leerexperten. De informatieprofessional is als kennismanager bezig mensen met elkaar te verbinden, toegang tot informatie of documenten te verstrekken, leerervaringen aan te bieden en best practices te creëren.

Wij zijn als leerexperten geen leraars of docenten, maar spelen een andere rol. Dat brengt me weer bij onze kernvaardigheid van informatievaardigheden. Deze vaardigheid is noodzakelijk om tot zelfstandig leren te komen. Als je informatie niet kritisch kunt beoordelen, efficiënt terugvinden of gebruiken om nieuwe kenniselementen te vormen, kun je ook niet zelfstandig leren. Zelfstandig leren is dan weer een basiselement van levenslang leren.

Een informatievaardig persoon die zelfstandig kan leren, weet wanneer hij informatie nodig heeft, hoe hij die moet verwerven en doet dat. Stimuleren van levenslang leren is een belangrijke maatschappelijke uitdaging in een snel veranderende samenleving. Eentje waarin onze sector een grote rol kan spelen. Naast formeel leren in leerplicht-, volwassenen- en hoger onderwijs zijn bibliotheken een belangrijke plaats van non-formeel leren door de organisatie van workshops, lezingen, debatten, kennismakingen en andere activiteiten. Daarnaast dragen goed beheerde informatiesystemen bij tot informele kenniscreatie in organisaties.

Het beschrijven en ontsluiten van documenten beschouwen we al vanaf de start van onze beroepen als een kernactiviteit. De laatste jaren zien vooral openbare bibliotheken catalografie als minder belangrijk. Automatisering heeft een groot stuk van het werk weggenomen en andere taken zoals publiekswerking hebben aan belang gewonnen. Toch is metadatering iets wat we als sector niet mogen loslaten.

Aan de andere kant van onze beroepencluster heeft metadatering juist aan belang gewonnen. Digitale documenten en informatie worden in systemen ontsloten aan de hand van metadata. Soms verloopt dat doordacht, maar vaker ongeorganiseerd en zonder zicht op de langetermijngevolgen van rommelige data. Informatieprofessionals moeten deze taak naar zich toetrekken en van bij de start aanwezig zijn bij de implementatie van nieuwe systemen. De digitale wereld heeft nood aan mensen die dat kunnen. Wij kunnen organisaties efficiënter laten werken.

Daarnaast zijn data hot. Zogenaamde datascientists beloven ons de hemel op aarde. Data zullen de wereld veranderen en elke organisatie moet data verzamelen om haar bedrijfsvoering aan te passen. Zonder onmiddellijk te euforisch te worden over de datarevolutie zijn er uiteraard wel enkele baten te behalen. Data zijn belangrijk bij het trainen van artificial intelligence-systemen en kunnen bij aggregatie nieuwe inzichten bieden. Het blijft echter belangrijk om deze data te ontsluiten en voorlopig is dat zeker nog gedeeltelijk een mensentaak.

Principes zoals FAIR-data, waarbij gefocust wordt op terugvindbaarheid, toegankelijkheid, interoperabiliteit en herbruikbaarheid, zijn belangrijke toevoegingen die een informatieprofessional kan leveren bij het ontwikkelen van een datastrategie. Hierbij is een holistische kijk op de organisatie nodig en komen verschillende competenties samen. De informatieprofessional is sterk in samenwerken, waardoor hij de organisatie kent, heeft een goed inzicht in IT-toepassingen en brengt zijn eigen functiespecifieke kennis op het vlak van metadatering mee. Laten we ons dus niet te bescheiden opstellen en onze rol hier volop opeisen.

Relatie tot IT-professionals

De maatschappij en ons werk digitaliseren in een snel tempo. De vraag die regelmatig gesteld wordt, is in welke mate IT-vaardigheden nodig zijn om te functioneren als informatieprofessional. Moeten we kunnen programmeren of is het slechts nodig om goed te kunnen communiceren met IT? Dat is een moeilijke maar belangrijke vraag om te beantwoorden, aangezien voor beide standpunten iets te zeggen is. Digitalisering vraagt van ons dat we kunnen meedenken met IT’ers. Het gaat hier over de zogenaamde competentie van computational thinking. Dat zorgt ervoor dat we adequaat kunnen communiceren met onze IT-collega’s en geschikte oplossingen kunnen bieden aan onze gebruikers.

Daarnaast zijn bepaalde IT-vaardigheden in elke job noodzakelijk en bij een deel van de informatieprofessionals zullen deze vaardigheden verder gaan dan courante kantoorsoftware. We moeten hiervoor als sector niet bang zijn, maar het omarmen, want het zal de appreciatie verbonden aan onze beroepen laten toenemen. De complexiteit van deze oplossingen zal met de toename van low code-platformen ook afnemen, waardoor informatieprofessionals zelf bepaalde taken in informatiesystemen kunnen automatiseren zoals nu al mogelijk is met Power Automate in Microsoft 365.

Informatieprofessionals worden dus geen informatietechnologieprofessionals. We hebben onze eigen set aan competenties, die we laten evolueren met de toenemende digitalisering van ons werk en de maatschappij. Dat neemt niet weg dat we een nauwe relatie hebben met IT’ers, zoals ook de naamgeving van onze twee beroepsgroepen illustreert. Een interessant model om deze relatie te beschrijven is het negenvlaksmodel of Amsterdam Informatiemanagement Model (AIM) voorgesteld door Rik Maes. Dat model omschrijft drie domeinen: een business-, informatie of communicatie- en technologiedomein en drie verschillende niveaus: richten (strategie), inrichten (structuur) en verrichten (operatie). Vaak wordt het afgebeeld met de vermelding van de verschillende functies binnen het negenvlak.

In dit model neemt het informatiedomein een intermediaire plaats in tussen de bedrijfsvoering en IT. Het is de opdracht van informatieprofessionals om ervoor te zorgen dat medewerkers de informatie hebben die ze nodig hebben voor hun job. Hiervoor werken ze met IT’ers om performante informatiesystemen te ontwikkelen en met medewerkers om deze zo goed mogelijk te laten aansluiten bij het uitvoeren van hun taken. Dus geen onoverzichtelijke databanken meer die gestructureerd zijn door een IT’er die geen zicht heeft op de werking van de dienst. Voor ons als sector is het belangrijk om deze groeiende groep van informatieprofessionals te betrekken bij onze vereniging en ons te presenteren als één beroepsgroep.

Een nieuwe blik op onze sector

De toekomst ziet er heel rooskleurig uit voor informatieprofessionals. Digitalisering zal voor meer jobs in de informatiesector zorgen en voor een verbreding van onze sector buiten overheden en andere semi-publieke organisaties. Dat heeft als gevolg dat de diversiteit in beroepen en deelsectoren verder zal toenemen. Daarnaast is het een opdracht om deze nieuwe professionals te bereiken en zich met ons te laten identificeren. Dat lukt ons nu al niet zo goed. De vraag zal zijn: wat bindt een informatieprofessional in een openbare bibliotheek met een informatieprofessional in een bedrijf? Misschien moeten we in de toekomst onze sector anders beschrijven en voorstellen.

Wij zijn de informatiesector en we clusteren een continuüm aan beroepen. Aan de ene zijde van het spectrum vind je een baliemedewerker in een openbare bibliotheek en aan de andere zijde een functioneel beheerder. Daartussen vind je informatiespecialisten in universiteitsbibliotheken, kennismanagers in advocatenbureaus en archivarissen in culturele archieven. Het uitwerken van dat continuüm biedt ons de mogelijkheid om ons beter te presenteren en duidelijker te stellen wie we zijn en welke competenties we bezitten.

Wat staat ons te doen?

Na een essay over onze vaardigheden, onze relatie tot IT’ers en het continuüm aan beroepen in onze sector, is het tijd om nog een korte takenlijst op te stellen als afronding. Wat staat ons te doen om onze sector en onze beroepen te versterken?

• Laten we in de toekomst minder bescheiden zijn over onze competenties. De combinatie van interpersoonlijke, informatie- en IT-vaardigheden is een sterke troef voor de organisatie waar we als informatieprofessionals werken.
• Bruggen slaan en samenwerken, is een belangrijke activiteit voor een informatieprofessional, dus laten we dat volop doen met IT-diensten en andere diensten binnen onze organisaties.
• Laten we de nieuwe groep van informatieprofessionals die ontstaat betrekken en, als het nodig is, hiervoor onze vereniging aanpassen.
• Laten we onze diverse sector in al zijn rijkdom presenteren met een continuüm aan beroepen en zo verduidelijken wie we zijn en wat we te bieden hebben.

Zo ben ik ervan overtuigd dat we over honderd jaar een nog diversere groep aan informatieprofessionals kunnen samenbrengen in Oostende.

Bekijk het abstract en de praktische informatie van deze lezing in het programma van Informatie aan Zee 2021.