Mappen vol moois

Een topografisch-historische collectie uit de negentiende eeuw goed bewaren, is in hedendaagse archieven en musea vaak een hele kluif. De vijanden van deze collecties zijn licht, luchtvochtigheid, maar vooral ook papierverzuring.

Verzamelaars bezaten mappen vol met zeldzame en kostbare stukken uit diverse eeuwen. Ze kleefden hun prenten dikwijls op zuurhoudende papieren of kartonnen dragers, die vandaag als zeer schadelijk beschouwd worden.

Worden prent en drager best gescheiden om de verzuring van het papier tegen te gaan? Is een dergelijke scheiding geoorloofd? Zijn daar consequenties aan verbonden? Mag men in de historische context van een versteende collectie ingrijpen?

“We kunnen niet terugkeren naar de originele bedoeling en daarom moeten we een nieuwe relatie bewerkstelligen tussen de originele bedoeling, het huidige werk en het verstrijken van tijd.

Maar er kan niet een enkele absolute oplossing voor het probleem zijn; veeleer zijn er een aantal nieuw gevonden relatieve mogelijkheden,” schrijft Gerry Hedley, voormalig docent restauratie en conservatie aan het Courtauld Institute of Art in Londen.

Die nieuwe relatie is een belangrijk gegeven met als doel de collecties zo goed mogelijk ter beschikking te stellen aan onderzoekers en belangstellenden.

Een zure scheiding

Papier werd in de negentiende eeuw vooral uit houtsnippers vervaardigd. Dat is niet stevig, vergeelt sterk en heeft de neiging om na verloop van tijd te verzuren. De zuurtegraad van het papier breekt de vezels af en vormt dus een bedreiging voor de prent of de kaart.

Het is dus in veel instellingen gangbaar geworden om prent en drager niet alleen van elkaar te scheiden, maar ook fysiek in een aparte doos te bewaren. De intellectuele samenhorigheid bestaat hier dus enkel nog in de databank of in een digitale beeldbank.

Door digitalisering wordt de prent ook minder aan fysieke manipulatie blootgesteld. De onderzoeker kan de prent en de drager gewoon op het scherm bekijken en de prent blijft zo gevrijwaard van verdere schade.

De drager getuigt van een manier van werken die voor onderzoekers interessant is voor het ontstaan van de collectie: hoe ging de verzamelaar te werk en zijn daar in de loop van de tijd wijzigingen in doorgevoerd?

Bovendien schreven sommige verzamelaars waardevolle historische notities op de drager, waardoor die historisch met de prent verbonden blijft en voor onderzoekers onmisbare informatie bevat.

Een minnelijke schikking

Het is duidelijk dat de fysieke scheiding van prent en drager verantwoord kan worden door de staat van de bewaring. Verzuring is op lange termijn niet goed voor de prent, de historische informatie verdwijnt niet als de drager elders verpakt zit en in het depot wordt plaats bespaard.

Anderzijds is er de intentie van de verzamelaar, waardoor prent en drager een uniek stuk vormen. Mogen we wel ingrijpen in een historisch proces? Bij verwijdering kan bovendien nog meer schade optreden en in sommige gevallen is een scheiding misschien fysiek onmogelijk.

Een case-gebonden aanpak is dus aan de orde: de waarde en de toestand van de collectie in kwestie worden hierbij grondig doorgelicht, alvorens tot effectieve ingrepen over te gaan. Erfgoed wordt steeds vaker digitaal beschikbaar gesteld.

Dat geeft niet alleen een groter bereik en een betere ontsluiting, maar daardoor worden fragiele collecties veel minder fysiek gemanipuleerd. In geval van sterke verzuring is een scheiding van prenten en dragers niet te vermijden.

De bedoeling van een verzamelaar is echter zichtbaar in zijn collectie en die (kunst)historische laag mag niet zomaar opgeheven worden. Bij toevallige of onbedoelde schade is een ingreep wel te verantwoorden. Japans papier of V-hinges zijn middelen die nu al vaak hun dienst bewijzen.

In dat geval mag de restauratie zichtbaar zijn, om net aan te geven dat de historische context gerespecteerd werd, maar dat het papier in de beste omstandigheden bewaard wordt en tegen verdere verzuring beschermd wordt.

Zo ligt de klemtoon zowel op het conserveren en bewaren, als op de historische context van een collectie, die als een lieu de mémoire kan gelden voor het collectief geheugen.