In juni 2010 besliste de stad Mechelen om de bibliotheek te verhuizen naar het Predikherenklooster, dat al sinds de jaren zeventig leegstond. Na een Open Oproep werd in april 2012 het project voor de restauratie en inrichting toevertrouwd aan Korteknie Stuhlmacher Architecten (KSA), Callebaut Architecten en Bureau Bouwtechniek.

Het eerste bezoek aan het gehavende en verwaarloosde gebouw was voor de ontwerpers een bijzondere ervaring. Onder de indruk van de sprookjesachtige sfeer, de sporen van verval en de vele zichtbare restanten van de verschillende functies die het gebouw in de loop van de geschiedenis vervuld had, wisten ze het bestuur met hun ontwerp ervan te overtuigen om te kiezen voor een zachte restauratie, waarbij alle lagen uit de geschiedenis een plaats kregen en men het gebouw voor zichzelf liet spreken.

“Ik wilde Doornroosje wakker kussen zonder haar schoonheid te verliezen.” schrijft architecte Mechthild Stuhlmacher in het recent verschenen boek Het Predikheren Mechelen. Herbestemming van een kloosterruïne tot stadsbibliotheek.

De keuze voor deze zachte restauratie werd onder andere geïnspireerd door de creatieve reconstructie van Hans Döllgast, een manier van bouwen waarbij geschiedenis de motor wordt voor het ontwerp en de transformatie van het gebouw.

Voorbeelden hiervan zijn het Neues Museum in Berlijn en de Alte Pinakothek in München. Er werd niet alleen aandacht besteed aan de oorspronkelijke functie van het gebouw als klooster, ook de andere fases uit de geschiedenis van het gebouw kregen aandacht: militaire kazerne, wapendepot, militair hospitaal, ruïne en verval.

Oude verflagen werden gefixeerd, eeuwenoude houten steunbalken die men ontdekte, werden behouden. Toen men tijdens het archeologisch onderzoek grafstenen blootlegde, werden ook deze geïntegreerd in het ontwerp. Halverwege 2013 was het definitieve ontwerp klaar en na aanbesteding startten de werken medio 2015.

Het klooster werd op basis van het programma van eisen onderverdeeld in drie zones. Op de gelijkvloerse verdieping werd de zone ‘nabij’ uitgedacht. Het begrip nabij staat voor openbare publieksfuncties zoals de onthaalbalie, de binnentuin, een grote polyvalente zaal en Barbib. Op de zolder kwam de zone ‘midden’.

Hiermee wordt de algemene bibliotheek bedoeld: de plek waar het grootste deel van de collectie een plaats kreeg. Hier is het klassieke bibliotheekgevoel het sterkst aanwezig. Het is ook de meest neutrale ruimte in het gebouw.

Op de eerste verdieping, in de zone ‘diep’, werden naast een stille ruimte ook de pandgang – waarin vroeger onder andere de kloosterbibliotheek ondergebracht was – de personeelsruimten en leslokalen gecreëerd.

De kerk van het klooster zal in een tweede fase gerestaureerd worden. Ook hier zullen zoveel mogelijk sporen die verwijzen naar het verleden (wapenarsenaal, paardenstal) behouden blijven. Na de restauratie zal deze grote ruimte mee opgenomen worden in de werking van Het Predikheren en plaats bieden aan specifieke collecties, fungeren als toonplek voor Mechelse kunstenaars en dienstdoen als ruimte voor grotere evenementen, voorstellingen of recepties. 

Een vernieuwde bibliotheekwerking

Tijdens een intensief participatief traject voorafgaand aan de restauratie, werd een nieuwe visie voor de Mechelse bibliotheek ontwikkeld: Het Predikheren, een plek om op verhaal te komen, waar verhalen in een kleurrijke waaier samenkomen.

Deze verhalen weerspiegelen de diversiteit die zo eigen is aan de Mechelse samenleving. Het zijn verhalen in woorden, beelden en klanken, in gedrukte, digitale en virtuele vorm. Verhalen om te lezen en te verzamelen, maar ook om te schrijven en te vertellen.

De jaren nadien kreeg deze visie concreet gestalte. Het Predikheren werd dé culturele hotspot van Mechelen. Een dynamische plek voor cultuur en ontmoeting, lezen en literatuur, debat en gemeenschapsvorming, ontwikkeling en educatie. Vanaf het ogenblik dat de visie van Het Predikheren vorm kreeg, drong de vraag zich op naar de beste manier om zo’n omvangrijk project efficiënt te organiseren.

De toenmalige, geroutineerde bibliotheekwerking moest omgevormd worden tot een werking die gestalte kon geven aan een sterke multifunctionele ontmoetingsplek, zonder daarbij de sterktes en eigenheid te verliezen. Dat vraagt om heel wat bijkomende expertise en vergt ook flexibiliteit van de medewerkers.

Gelukkig stond de bibliotheek er niet alleen voor, maar werd ze onderdeel van een veel ruimere stedelijke organisatie. De krachten van de traditionele huizen zoals de openbare bibliotheek en het cultuurcentrum, werden samen met unieke projecten zoals H30 (een artistieke werkplek) en Mechelen Talentenfabriek geïntegreerd in de afdeling Kunst en Cultuur. Alleen door samenwerking werd het mogelijk de stevige ambities van Het Predikheren waar te maken.

Het begrip ‘samenwerking’ gaat ook verder dan enkel een interne integratie. Naar aanleiding van de verhuizing werden concrete samenwerkingsovereenkomsten gesloten, om vanuit het team Publiekswerking een gevarieerd aanbod aan opleidings- en publieksactiviteiten mogelijk te maken.

Organisaties zoals Vormingplus regio Mechelen vzw, het Centrum voor Volwassenenonderwijs, het Centrum voor Basiseducatie en Creatief Schrijven vzw organiseren regelmatig activiteiten in de bibliotheek.

Ook de Mechelse vzw Jazzzolder verhuisde integraal naar Het Predikheren en trakteert liefhebbers tweemaal per maand op een aangenaam concert in zaal Mandela. Om in de sfeer te komen, worden zowel voor als na het concert telkens plaatjes uit de zeer uitgebreide platencollectie van de bibliotheek gedraaid. 

Ontmoetingsplaats

Reeds enkele jaren voor de verhuizing werd het team Publiekswerking opgericht om het aanbod van de bibliotheek te verruimen en nieuwe concepten te introduceren. Bibliotheek Mechelen kiest inhoudelijk deels voor laagdrempelige concepten waarin gemeenschapsvorming en ontmoeting centraal staan.

Op deze manier kunnen infrastructuur en inhoud elkaar versterken om werkelijke ontmoeting te stimuleren. De verhuizing naar Het Predikheren biedt tal van extra mogelijkheden om de rol van dat team te versterken binnen de werking.

Met vijf vergaderlokalen en één grote polyvalente ruimte, heeft Het Predikheren nog een sterke troef in handen om de rol van ontmoetingsplek waar te maken. De lokalen bieden plaats aan verschillende activiteiten van de bibliotheek.

Daarnaast worden ze ook verhuurd aan externen, waarbij sterk verlaagde prijzen het voor socio-culturele verenigingen haalbaar maken om hun opleidingen, lezingen en andere activiteiten in de nieuwe bibliotheek te organiseren. Tegelijkertijd krijgt ook het bedrijfsleven de mogelijkheid om meetings en congressen te organiseren.

Nog voor de opening werd Het Predikheren in dat kader door Toerisme Vlaanderen erkend als een Flanders heritage venue. Daardoor is de werking een van de blikvangers waarmee Vlaanderen zich internationaal promoot als congresbestemming.

Tot slot biedt Barbib in de pandgang en de binnentuin op de benedenverdieping plaats aan bezoekers voor een lekkere koffie of een snelle boterham. Wat de horeca betreft, werd ervoor geopteerd een externe partner aan te trekken door het uitschrijven van één grote concessie.

Naast een restaurant in de noordvleugel (dat losstaat van de bibliotheekwerking) en de uitbating van Barbib, voorziet deze partner ook in de catering tijdens eigen activiteiten of evenementen die georganiseerd worden. 

Voorbereiding verhuizing 

Een collectie inpassen in een reeds bestaand gebouw dat oorspronkelijk niet als bibliotheek ontworpen was, bleek een uitdaging. De vele hoeken en kanten en de op maat gemaakte kasten, vaak zonder standaard planklengtes en -hoogtes, zorgden voor hoofdbrekende puzzels.

Door de specifieke vorm van het gebouw (lange pandgangen rond een binnentuin) moesten we vermijden dat het gebouw voor bezoekers moeilijk leesbaar werd.

Na het bekijken van de plannen voor de inrichting van de bibliotheek, werden er vanuit het bibliotheekteam een aantal bijsturingen gevraagd. Zo was er nog nood aan meubels voor tijdschriften, strips, cd’s en dvd’s, en was er vooral vraag naar meer plankruimte.

KSA deed na een aantal vergaderingen met de collectievormers enkele aanpassingen, om doorheen het gebouw vijftien procent meer plankruimte te creëren en in de nodige bijkomende meubels te voorzien. Het werd een zoektocht naar het juiste scenario: waar komt welke collectie?

Alleen de plaats van de jeugdbibliotheek, de plaats van de leesruimte met kranten en tijdschriften, en de indeling in zones stonden al vast. Aanvankelijk werd de opdeling in zones als leidraad gebruikt.

Op de gelijkvloerse verdieping zou er plaats ter beschikking gesteld worden voor focuscollecties en tentoonstellingen in samenwerking met het cultuurcentrum of andere partners. De eerste verdieping leek vooral geschikt voor meer studiegerichte, verdiepende collecties.

Zeker de Pandgang Zuid, waar de sfeer en schoonheid van de vroegere kloosterbibliotheek bewaard werden, en die ook dienst zou doen als stille ruimte, leek hiervoor uitermate geschikt. De imposante zolder zou de kern vormen van de bibliotheek.

Hier zouden de jeugdbibliotheek, de collecties fictie en AudioVisuele Media (AVM), én een gedeelte van de collectie non-fictie onderdak krijgen. Meters werden geteld, kleurstiften bovengehaald, plannen afgedrukt en scenario’s uitgetekend. Al snel bleek dat het complexe gebouw zich maar moeilijk liet indelen.

In de verschillende scenario’s zorgde de koppeling tussen collecties en zones voor een te grote versnippering van de collectie. Het oorspronkelijke plan werd daarom uiteindelijk losgelaten. Het labyrint had vooral nood aan eenvoud.

De collectie fictie verhuisde naar de eerste verdieping. Op zolder kwamen naast de jeugdbibliotheek de volledige collecties non-fictie, strips en AVM.

In elk scenario was er één constante: de collectie die in open kast kon staan, zou kleiner zijn dan die in de oude bibliotheek. Uitzonderingen hierop waren de collectie van de jeugdbibliotheek en tot op zekere hoogte de collectie fictie. Vooral in de collecties nonfictie en AVM moest er sterk gesnoeid worden.

Het screenen van de collectie was dus een eerste stap om de verhuizing voor te bereiden. Per collectieonderdeel werd er een theoretisch schema opgesteld, waarbij gekeken werd wat behouden kon worden, wat naar het magazijn moest verhuizen en wat uit de collectie moest verdwijnen.

Bij deze screening stelden we ons de volgende vragen: Waar ligt onze expertise? Welke klemtonen werden er in het verleden gelegd? Hoe relevant of actueel zijn de verschillende collectieonderdelen en hoe verwachten we dat dit in de toekomst zal evolueren?

Zo bekwamen we met behulp van enkele kernbegrippen (stopzetten/behouden, afslanken/vernieuwen, volgen/inspireren) een scherper beeld van elk collectieonderdeel.

Het verschil in beschikbare plankruimte tussen de oude en de nieuwe bibliotheek was zo groot dat kleine cosmetische ingrepen niet voldoende waren. Uiteindelijk zou er voor een kwart van de collectie in open kast geen plaats meer zijn in het nieuwe gebouw.

Positief was wel dat de structuur van het nieuwe gebouw mogelijkheden bood om collecties in de kijker te plaatsen en ruimtes te creëren die een eigen sfeer uitstraalden.

Zo kon de collectie jazzplaten van het magazijn naar de jazzzolder verhuizen, kreeg het Taalpunt meer ruimte, werd de jeugdbibliotheek met de poppen van beeldsmederij De Maan een sprookjesachtige plek, en bleef de bijzondere sfeer in de kloosterbibliotheek behouden.

Daarnaast beschikte de bibliotheek nog steeds over een omvangrijk magazijn. Samen met de collectie in open kast werd ook de magazijncollectie gewied, want ook het magazijn zou verhuizen.

Voor de magazijncollectie werd plaats ter beschikking gesteld in de nieuwe site Depot Rato, maar door bouwtechnische problemen kon deze verhuizing, die ook gepland was voor de zomer van 2019, nog niet doorgaan. 

Verhuizing en opening

De voorbereidingen op de verhuizing verliepen volgens een strak plan, waardoor de fysieke verhuizing erg vlotjes verliep. Op 1 juli ging de oude bibliotheek dicht en veertien dagen later was alles overgebracht naar Het Predikheren voor de verdere inrichting.

Uiteraard werd er opnieuw gepuzzeld, gewikt en gewogen, want theorie en praktijk durven elkaar te bedriegen. Maar het kwam goed, en op vrijdag 30 augustus opende Het Predikheren voor prominenten en buren.

Op zaterdag 31 augustus was er de parade en het grote feest. Op zondag 1 september vond het kleine feest plaats met veel aandacht voor de kleinste mensen.

Het Predikheren zou de grootste living van Mechelen worden, waar iedereen zich welkom zou voelen. Het was van groot belang om deze boodschap uit te stralen bij de opening. Er werd bewust gekozen voor een intensief participatief traject waarbij de Mechelaar zich ‘zijn Predikheren’ kon toe-eigenen.

Van bij de start werd een kernteam samengesteld waarin de dienst Communicatie, Cultuurcentrum Mechelen, H30 en Mechelen Talentenfabriek vertegenwoordigd waren. De coördinatie van het project gebeurde door de publiekswerker van de bibliotheek.

Om een deel van het project artistiek te begeleiden, engageerden we ook theatermaker Bart Van Gyseghem. De parade op zaterdag 31 augustus 2019 was een symbolische verhuisbeweging van de oude bibliotheek naar Het Predikheren, met veel aandacht voor het woord.

Om de parade en het feest uit te werken, betrokken we vele bewoners met als doel het draagvlak te vergroten. Participatie uitlokken, was een absolute prioriteit.

Uiteindelijk slingerde de literaire parade zich met 1.700 bewoners door de stad en werden nog veel meer toekijkende Mechelaars ter plekke het verhaal ingezogen. De laatste meters samen prevelend lezend in de boeken die meegedragen werden. Het was pure magie.

De parade ging om 19 uur over in het Groot Feest, gratis en voor iedereen. Zowel in Het Predikheren zelf als in de omgeving errond, barstte het feest los. In het gebouw legden we de nadruk op intimiteit en focus, terwijl we buiten mikten op gedeelde feestvreugde.

Ook hier werd lokaal kwalitatief artistiek talent aangesproken, zowel startend als gevestigd, zowel jong als oud, en divers. Leemtes in het programma werden gevuld met bijkomende producties uit het brede culturele veld.

Op zondag 1 september gingen we verder met een Klein Feest, waarbij de aandacht vooral ging naar een programma voor kinderen en familie. Participatie is altijd spannend, maar gelukkig werd het geen hol containerbegrip en daar zijn we fier op.

Uiteindelijk zouden meer dan 1.700 Mechelaars meelopen in de parade, bouwden meer dan 100 lokale kunstenaars mee aan het programma, kwamen meer dan 100 vrijwilligers helpen bij de voorbereidingen en genoten 30.000 bezoekers van het openingsweekend.

De opzet was gelukt: ‘Wij zijn P’, allemaal samen voor hun langverwachte Predikheren.

Toekomst

De opening van Het Predikheren was een schot in de roos. In de eerste maanden kwamen er 115.000 bezoekers over de vloer. Er werden ook tien procent meer uitleningen geregistreerd.

Er werden meer dan honderd rondleidingen in het gebouw georganiseerd, een getal waarbij de vele introducties en klasbezoeken aan de jeugdafdeling nog niet meegeteld zijn. Het Predikheren won de ARC19 Interieur Award.

De jury was diep onder de indruk van de gevoelige en fijnzinnige aanpak waarmee de ontwerpers het voormalige klooster tot bibliotheek transformeerden. “Het resultaat is een gebouw met een unieke en ontroerende sfeer. Het project is een onbedoeld kunstwerk”, zo oordeelde de jury.

Zoveel is duidelijk: het Predikheren schept alle mogelijkheden tot ontmoeting, samenwerking, literatuur, kunst en cultuur. In de grootste living van de stad kan iedereen zijn verhaal brengen. Het predikherenklooster werd na 45 jaar leegstand aan de Mechelaar teruggegeven als een plek voor creatie en inspiratie.

Het zal een uitdaging zijn om een evenwicht te vinden en verbinding te maken. Een evenwicht tussen de verschillende rollen die Het Predikheren dient op te nemen: balancerend tussen de nieuwe culturele hotspot van Mechelen en een bijzondere luwteplek, die intimiteit en rust schept voor bezoekers.

Een bibliotheek waar mensen tussen de boeken snuisteren en de kleinste lezers de jeugdbibliotheek veroveren. Een plek waar culturele verenigingen activiteiten organiseren, maar de werking ook als Flanders heritage venue uitblinkt. Het Predikheren wordt een plek voor iedereen.

Het moet verbinding maken tussen de vele burgers die zich het gebouw toe-eigenen: tussen de traditionele bibliotheekgebruikers en de nieuwe gebruikers, tussen organisaties en bedrijven.

Zodat eenieder Het Predikheren op zijn of haar manier kan beleven en kan bijdragen aan de dynamieken van deze plek. Het zijn de Mechelaars die een nieuwe geschiedenis zullen schrijven en de toekomst van Het Predikheren verder zullen uitbouwen.