In deze rubriek wordt nagegaan hoe de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals of SDG’s) van de Verenigde Naties gerealiseerd kunnen worden in de informatiesector. In een van de doelstellingen wordt opgeroepen tot een verantwoorde consumptie en productie. In campusbibliotheken van hogescholen en universiteiten kan bijvoorbeeld meer ingezet worden op digitalisering, om de papierstapel te verkleinen. Maar leidt dat effectief tot een duurzamere omgang met informatiebronnen?

Tijdens mijn eigen recente studententijd kon je mij regelmatig terugvinden in de campusbibliotheek. Niet aan een tafel of in een cozy corner, maar wel aan een van de vele kopieermachines.

Ik printte er allerlei lesmateriaal uit: van honderden handouts van de powerpointpresentaties van de lessen, over volledige hoofdstukken uit een boek dat ik nodig had voor een onderzoekstaak, tot zelfs volledige cursussen waarvan de docent besloten had enkel een digitale versie te maken.

Daarin bleek ik niet de enige te zijn. Vaker wel dan niet moest ik even aanschuiven in de rij voor de printlokalen, vooraleer ik kon afdrukken. Tot zover de nobele pogingen van de docenten om hun materiaal op een duurzamere wijze ter beschikking te stellen.

Wanneer de docent ervoor kiest om een cursus niet te laten uitgeven bij de boekhandel van de campus, en die enkel op het online leerplatform toegankelijk maakt, hoopt hij of zij daarmee papier en inkt te besparen, of om ten minste meer bewustzijn te creëren bij de studenten.

Het maakt de leerstof ook meteen voor iedereen beschikbaar, en gaat zo voorbij aan de verplichte aankoop in de boekhandel. Een digitale versie is ook handig: specifieke informatie vind je via de handige zoekfunctie binnen enkele minuten.

Sommige docenten laten de keuze dan weer over aan hun studenten, en bieden zowel een digitale als een analoge papieren versie aan. Wie toch de papieren versie verkiest, maar die niet noodzakelijk wil aankopen, kan vaak terecht bij de campusbibliotheek, waar meestal ook een of meer kopieën van het lesmateriaal te leen zijn, zij het voor beperkte tijd.

Bibliotheken zijn dan ook een schoolvoorbeeld van duurzaamheid: de bibliotheek maakt deel uit van een deeleconomie, waar één item door meerdere leden gebruikt kan worden. Campusbibliotheken proberen ook hun groene steentje bij te dragen wanneer het aankomt op het printgedrag van hun studenten en andere gebruikers.

Zo staat de kopieermachine vaak automatisch al ingesteld op dubbelzijdig afdrukken of op printen in zwart-wit in plaats van in kleur. Het aantal kleurenprinters kan ook beperkt zijn ten opzichte van de andere apparaten.

Naast de printer staat vaak een papierbak om bladzijden met printfouten alsnog te recupereren als kladbladen, en het printpapier kan ook bestaan uit gerecycleerd materiaal. Maar klopt mijn indruk van tijdens mijn studententijd?

Merken de bibliothecarissen van campusbibliotheken en -leercentra ook een voorkeur voor prints bij hun gebruikers, ondanks het groeiende digitale aanbod? Zorgt de toenemende digitalisering onrechtstreeks voor meer papierverbruik?

Ik legde de vraag voor aan de leden van de VVBADsectie Hogeschoolbibliotheken (HSB) en de leden uit universiteitsbibliotheken van de sectie Wetenschappelijke en Documentaire Informatie (WDI).

Stieve Van der Bruggen, bibliothecaris van de leercentra van de campussen Turnhout en Vorselaar van de Thomas More-hogeschool, heeft ook de indruk dat er steeds meer geprint wordt: “Als student merkte ik dat zelf ook al sterk op. Alle cursussen, readers en powerpoints drukte ik af.

Als bibliothecaris op een hogeschool merk ik dat de overgrote meerderheid van onze studenten en docenten ook zo is. Daar schuilt nu net de paradox: iedereen wil alles digitaal, alles moet snel op te zoeken en te raadplegen zijn.

Toch leert de realiteit ons nog iets anders: kopiëren, afdrukken en overschrijven gebeurt meer dan ooit tevoren. Achter deze realiteit schuilt ook een wetenschappelijke verklaring: informatie die we lezen op papier zou beter blijven hangen.

Het is beter voor de concentratie, en het is tastbaar, universeel en vervormbaar. Sommigen stellen ook dat het gezonder is voor de ogen. Ik ben van mening dat papier nooit volledig vervangen zal en kan worden door het digitale. Sommigen denken dat al decennia, maar de realiteit leert ons alvast iets anders ...”

Ook Thijs Gielis, teamcoördinator van de leercentra van de hogeschool UCLL (University Colleges Leuven-Limburg), ziet een voorkeur voor papieren dragers. “Dat klopt zeker wat tekstdocumenten betreft.

Maar ik zie in het hoger onderwijs ook een afname van tekstdocumenten – zowel op papier als digitaal – en een toename van videomateriaal, interactieve handboeken enzovoort. Als deze trend zich verder doorzet, zal er ook wel minder geprint worden.

Het valt mij op dat steeds meer studenten tijdens de blok hun laptop gebruiken.” Uit cijfers van de UHasselt, die bibliothecaris Marc Goovaerts kon voorleggen, blijkt dat die laatste trend alvast kan kloppen. Voor de campusbibliotheek in Diepenbeek zijn er printgegevens voorhanden van 1982 tot 2019.

Daarop is een duidelijke stijging te zien tot 1995, gevolgd door een daling tot 2005, waarna opnieuw een serieuze stijging waarneembaar is, die vanaf 2015 opnieuw afvlakt. De cijfers fluctueren dus, stijgingen en dalingen wisselen elkaar af.

Maar Goovaerts waarschuwt dat die cijfers in hun context bekeken moeten worden: “Het aantal studenten, de aanwezigheid van toestellen in de bibliotheek en elders op de campus, de evolutie van de kostprijs en dergelijke moet je ook in beschouwing nemen.

In 2017 en 2018 was onze universiteitsbibliotheek bijvoorbeeld voor een lange periode gesloten vanwege verbouwingswerken. In die periode zijn er ook nieuwe toestellen geplaatst buiten de bibliotheek, waardoor het gebruik van de printers nadien ook verspreid werd buiten de campusbibliotheek.”

Om een volledig zicht te kunnen krijgen op het printgedrag, zouden alle printcijfers – die volgens Goovaerts zeker bestaan – van alle hogescholen en universiteiten vergeleken moeten worden. Toch benadrukt hij opnieuw het belang van de context, die altijd verder onderzocht moet worden.

“Ik vermoed bijvoorbeeld dat beschikbaarheid en kostprijs een grotere invloed hebben op het verbruik dan enige vorm van milieubeleid en/of -bewustzijn.” Of complete digitalisering in de universiteiten, hogescholen en campusbibliotheken uiteindelijk tot meer dan wel minder papierverbruik leidt, zal de tijd moeten uitwijzen.

Maar het is zeker interessant om nu al de printcijfers van de afgelopen twintig à dertig jaar te onderzoeken en te vergelijken, en op basis daarvan het papier- en duurzaamheidsbeleid eventueel bij te stellen.