De bibliotheek als pars pro toto

Wrocław 2016: op het congres van de IFLA kondigde de Finse hoofdstad Helsinki de bouw van een nieuwe openbare bibliotheek in het centrum van de stad aan. De bibliotheek moest een niet-commercieel rustpunt worden in het midden van de stad.

Een mentaal tegenwicht tegen de kooplust, want het zou helpen om de stad gezond te houden. De bibliotheek als de huiskamer van de stad: een duidelijke, gedurfde en ambitieuze visie. Athene 2019: op het congres van de IFLA kreeg de nieuwe bibliotheek in Helsinki de prijs voor de beste bibliotheek ter wereld.

Het project lijkt geslaagd. Dat een bibliotheek meer is dan een verzameling collecties, wordt nog maar eens duidelijk. Oodi, de naam van de nieuwe bibliotheek, is wel degelijk de huiskamer van de stad geworden. “Oodi is a gathering point for citizens keen to learn, live, work and socialise in a welcoming, well-functioning environment”, aldus juryvoorzitter Jan Richards.

De rol van de bibliotheek als plaats is belangrijk, dat mag niet verwonderen. Ook Van Dale getuigt van het belang hiervan. Bij het lemma ‘bibliotheek’ duiken vijf betekenissen op.

De eerste verwijst expliciet naar de plaats: “plaats waar een verzameling boeken opgesteld is, hetzij als vertrek in een gebouw of als zelfstandig gebouw”. Pas in de tweede verklaring van het woord staat de collectie centraal. In de derde betekenis wordt verwezen naar de dienstverlening (het lenen van boeken).

Zoals Oodi aantoont, speelt de bibliotheek een belangrijke rol in het stadsweefsel. Als plaats is de bibliotheek een rustpunt, een plek voor ontmoeting, een uithangbord, een landmark. Dat geldt niet enkel voor openbare bibliotheken in een stedelijke omgeving, het geldt evenzeer voor bibliotheken in een academische context.

Moet de KU Leuven verbeeld worden in de pers, dan toont men de centrale bibliotheek op het Monseigneur Ladeuzeplein. De UGent? Daar is de Boekentoren. Het Trinity College in Dublin, Ierland? Ziedaar The Long Room van de Oude Bibliotheek.

Er zijn nog tal van andere voorbeelden te bedenken. Het bibliotheekgebouw als een soort van pars pro toto voor de universiteit. Niet geheel toevallig: ook binnen een academische omgeving bekleedt de bibliotheek een bijzondere plaats.

Het is daarom dat bij het uittekenen van een nieuw beleidsplan voor de pas geopende Faculteitsbibliotheek Letteren en Wijsbegeerte van de UGent het idee van de ‘bibliotheek als plaats’ een belangrijk speerpunt werd.

Een vaste waarde: de bibliotheek als ankerpunt

De academische wereld is een omgeving waar tijd en ruimte vrijgemaakt worden voor onderzoek, voor reflectie en twijfel, voor discussie en overleg. Of dat is toch zo in een ideale wereld. De realiteit is – zoals zo vaak – iets harder en iets minder rooskleurig: de universiteit is ook een enorm competitieve wereld.

Een strijd tussen onderzoeksgroepen voor fondsen, een gevecht tussen diensten en faculteiten voor financiering en personeelspunten, een wedloop tussen onderzoekers naar die ene vrijgekomen betrekking. Niet voor niets is het adagium voor de hedendaagse onderzoeker publish or perish.

In die zin is de vergelijking met een winkelstraat in een stad niet zo vergezocht: verkoop of verdwijn. En net zoals de nieuwe openbare bibliotheek in het hart van Helsinki voor een rustpunt zorgt, zo vervult ook de bibliotheek op een campus een bijzondere functie.

De openbare bibliotheek werd al vaker als een voorbeeld van een ‘derde plek’ of een ‘third place’ omschreven. Dat geldt ook voor een universiteitsbibliotheek. Het concept van de ‘derde plek’ van Ray Oldenburg is ondertussen gemeengoed geworden.

Dat begrip werd geïntroduceerd in de publicatie The Great Good Place uit 1989. Oldenburg benoemde in dat boek de plaatsen die noch ‘thuis’ noch ‘werk’ zijn als de ‘derde plek’. Plaatsen waar ontmoeting centraal staat.

Volgens Oldenburg zijn het essentiële plaatsen voor gemeenschapsvorming en zijn ze een noodzaak voor de democratie. Bekijken we de academische bibliotheek met het idee van de ‘derde plek’ in het achterhoofd, dan zien we enkele belangrijke overeenkomsten.

We zullen niet alle kenmerken een voor een overlopen, maar stippen toch enkele opvallende gelijkenissen aan. Een academische bibliotheek is net zoals een derde plek een (min of meer) neutrale ruimte waar aanwezigheid niet verplicht is: niemand is vast verbonden aan de plek.

Daarnaast is het een (in vergelijking met de andere plaatsen op een campus) eerder laagdrempelige ruimte die in gelijke mate openstaat voor elk lid van de (academische) gemeenschap. En net zoals bij de derde plek van Oldenburg, staat conversatie ook in een academische bibliotheek centraal.

Deze conversatie kunnen we zowel letterlijk nemen – mensen ontmoeten of overleggen – als figuurlijk. Wat dat laatste betreft, verwijzen we graag naar de woorden van de filosoof René Descartes: “Het lezen van goede boeken is als een gesprek met de eerlijkste mensen uit de afgelopen eeuwen.”

En misschien is een bibliotheek dan geen grote gelijkmaker, ze vlakt op zijn minst heel wat hiërarchieën af. Een conversatie in een bibliotheek tussen een professor en een student heeft ongetwijfeld een volledig andere dynamiek dan wanneer zo’n gesprek zou plaatsvinden in een auditorium of in het bureau van diezelfde professor.

Het zijn onder andere deze elementen die maken dat een bibliotheek een kleine vrijplaats wordt waar niet zozeer competitie, als wel ontmoeting centraal staat. Waar ruimte en tijd beschikbaar zijn, en die voor iedereen in gelijke mate openstaat.

Een gevoel van buitenshuis toch thuis te zijn. De bibliotheek is zo een vertrouwde en veilige plaats in een competitieve wereld. Op dezelfde manier is de universiteitsbibliotheek een huiskamer voor de academische gemeenschap.

Het geheel is meer dan de som van de delen: een open visie

De Faculteitsbibliotheek Letteren en Wijsbegeerte van de UGent zwaaide in september 2018 op feestelijke wijze haar deuren open. En dat na ruim tien jaar van plannen, organiseren, reorganiseren en verhuizen.

De nieuwe faculteitsbibliotheek vond onderdak in het gerestaureerde neoclassicistische Institut de Sciences op het complex Plateau en Rozier tegenover de Boekentoren. De opening van deze nieuwe bibliotheek vormde het sluitstuk van een masterplan waarbij de vijftig bibliotheekcollecties van de faculteit samengebracht werden.

Een huzarenstuk wanneer men bedenkt dat deze collecties eerst verspreid stonden over wel 222 verschillende locaties in Gent. En dat huzarenstuk werd een pronkstuk. Met 8.000 m², 13 km aan boeken en ruim 1.000 werkplekken, veroverde de bibliotheek onmiddellijk een belangrijke plaats in het academische leven in Gent.

De renovatie van de gebouwen, het reorganiseren van de volledige werking en dienstverlening, het wegwerken van historische achterstanden: het slorpte jarenlang veel energie op. Maar na de opening kon de nieuwe bibliotheek verder naar de toekomst kijken.

Op welke manier moet een academische bibliotheek zich in deze eeuw positioneren? Immers, ook tijdens de jaren van renoveren en verhuizen bleef de informatiewereld met een rotvaart veranderen. En zelfs voor de bibliotheek van een echte ‘boekenfaculteit’ blijft zoiets niet zonder gevolgen.

Het feestgedruis van de opening was nog maar net voorbij, of de nood aan een volgende ambitieuze en toekomstvaste visie werd al onmiddellijk duidelijk. De functie en de inzet van de collecties moesten herbekeken worden.

Ook de dienstverlening moest een facelift krijgen en nieuwe paden gaan bewandelen. En last but not least: de ‘bibliotheek als plaats’ zou een belangrijke rol toebedeeld krijgen.

In deze nieuwe beleidsvisie wil de faculteitsbibliotheek het kloppende hart van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte zijn. Daarom is de bibliotheek als plaats uitdrukkelijk meer dan enkel een verzameling van collecties en een aanbod van consultatie en werkplekken.

Het is ook expliciet een ontmoetingsruimte, een uithangbord, een platform voor diensten en een inspirerende ruimte voor studenten en onderzoekers. 

Lichtrijke ontmoetingsruimte en uithangbord

Als ontmoetingsplek heeft de faculteitsbibliotheek ontzettend veel potentieel. Zowel de leslokalen als de kantoren van de onderzoeks- en vakgroepen van de faculteit zijn over verschillende gebouwen verspreid.

Uiteraard is er het gebouw Blandijn als uitvalsbasis, maar ook het gebouw Ufo enkele straten verderop herbergt twee vakgroepen. Ook in de openbare bibliotheek De Krook is er een onderzoeksgroep aanwezig, evenals in het Technicum, waar nog andere faculteiten gevestigd zijn.

Tot slot is er nog de kleine campus Mercator B in de Groot-Brittanniëlaan, zo’n vijftien minuten wandelen verderop. Bijna pal in het midden van al deze gebouwen ligt de Rozier met de grote faculteitsbibliotheek.

Alleen al door de ligging lijkt de bibliotheek gemaakt om de rol van ontmoetingsruimte op zich te nemen. De faculteitsbibliotheek zoekt daarom actief naar mogelijkheden om deze rol waar te maken.

Het prachtige en lichtrijke atrium is hierbij een extra troef: het leent zich uitermate voor het opzetten van allerhande facultaire evenementen waar personeel en studenten elkaar kunnen ontmoeten.

Sinds de officiële opening in 2018 organiseert de bibliotheek regelmatig activiteiten (al dan niet in samenwerking met anderen) in het atrium en op andere plaatsen in de faculteitsbibliotheek.

Soms is de rol van de bibliotheek louter die van gastheer, biedt ze ruimtelijke mogelijkheden aan en ondersteunt ze de praktische organisatie van een evenement. Zo is er de jaarlijkse en drukbezochte nieuwjaarsreceptie van de faculteit.

Het ideale moment voor alle personeelsleden om samen een nieuw jaar in te zetten en andere collega’s van de faculteit te ontmoeten. En dat weg van de eigen werkomgeving en op een centraal gelegen, meer neutrale en tevens architecturaal indrukwekkende plek.

Verder werd er het afgelopen jaar bijvoorbeeld een scriptiemarkt georganiseerd voor de studenten van de opleiding Taal- en Letterkunde, wuifden collega’s er een professor uit die met emeritaat ging, organiseerde een onderzoeksgroep een fototentoonstelling en liep er een projectweek voor de studenten van de opleiding Kunstwetenschappen.

Om maar enkele zaken op te noemen die evengoed buiten de bibliotheek hadden kunnen plaatsvinden.

Er worden natuurlijk ook regelmatig lezingen gehouden, georganiseerd door zowel de faculteitsbibliotheek zelf als door de onderzoeksgroepen. Tijdens de maandelijkse Library Lunches wordt er telkens een boeiende voordracht gegeven over een onderwerp op het kruispunt van onderzoek en het bibliotheekwezen.

Uiteraard kost de (ondersteuning van de) organisatie van al deze evenementen heel wat. Zowel financieel als qua mankracht. Maar als we de ‘derde plek’ willen worden op de campus en ons, net zoals Oodi, willen profileren als ‘de huiskamer van de faculteit’ dan is het deze inzet waard.

De faculteitsbibliotheek is niet alleen een ontmoetingsplek binnen de faculteit, maar ze zet ook in op de ‘conversatie’ tussen het onderzoek van de faculteit en de buitenwereld. De bibliotheek is dan ook geen afgelegen eiland, maar staat net als de faculteit in nauwe verbinding met de buitenwereld en de maatschappij.

Ze ondersteunt mee de maatschappelijke verankering van de faculteit, niet toevallig een van de centrale speerpunten van het Globaal Facultair Beleidsplan. Regelmatig worden er tentoonstellingen georganiseerd waar ook veel geïnteresseerden van buiten de UGent op afkomen.

Ook de regelmatige deelname aan evenementen zoals de Open Monumentendag, blijkt een echte publiekstrekker. De rondleidingen raken telkens ver op voorhand volgeboekt.

Veel mensen zijn benieuwd naar wat er zich op Rozier 44 achter die imposante deuren bevindt. Het gebouw van de faculteitsbibliotheek is dan ook een prachtig visitekaartje en een mooi uithangbord van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte.

Deze maatschappelijke verankering toont zich niet alleen in het kenbaar maken van onderzoek via tentoonstellingen en lezingen, maar ook in het open karakter van de bibliotheek. In Rozier 44 is iedereen welkom.

Er zijn geen fysieke belemmeringen door toegangspoorten of gesloten deuren, en dankzij deze vrije toegankelijkheid kan iedereen gebruikmaken van de ruimte en de collecties. Er is dus niet enkel een digitale, maar ook een ruimtelijke open access.

De ‘bibliotheek als plaats’ slaat een brug tussen het academische leven en de publieke ruimte. 

Ondersteuning op maat: de bibliotheek als platform

Uiteraard staan de collecties ten dienste van het onderzoek. En in de bibliotheek zijn er natuurlijk ook studie- en consultatieplekken voorzien. Maar kan de ruimte ook nog op een andere manier ingezet worden om het onderzoek te ondersteunen? Ook hier werden een aantal duidelijke keuzes gemaakt.

Zo beschikt de bibliotheek over twee ruime Library Labs. Beide bieden voldoende zitplekken aan en ze bezitten de nodige voorzieningen voor het geven van interactieve presentaties en workshops. De faculteitsbibliotheek werkt nauw samen met het Ghent Centre for Digital Humanities (GhentCDH).

Via de DH Research Labs organiseert het GhentCDH in de Library Labs workshops, trainingssessies en lezingen, en biedt het advies en begeleiding aan onderzoekers gedurende de levenscyclus van een onderzoeksproject waarbij digitale tools, methoden of collecties gebruikt worden.

Ook de data steward voor de humane wetenschappen (verbonden aan de Boekentoren) biedt zijn diensten aan in de faculteitsbibliotheek. Regelmatig houdt deze Doctor Data spreekuur voor onderzoekers in het Library Lab van de bibliotheek en geregeld worden DataTeds aangeboden in een van de Library Labs.

In deze trainingssessies geeft de data steward onder andere meer uitleg over het managen van onderzoeksdata, het opstellen van een datamanagementplan en de juridische aspecten van het bewaren van gegevens en onderzoeksdata.

Het zijn diensten van externe partners waarbij de bibliotheek als platform de nodige ruimte ter beschikking stelt en de organisatie ervan ondersteunt. Voor studenten die willen samenwerken aan een groepswerk, stelt de faculteitsbibliotheek acht ruime groepswerkplekken ter beschikking.

Een aantal hiervan is uitgerust met een vaste projector en een whiteboard. Maar niet alleen voor de studenten zijn er werkplekken beschikbaar, er werd ook gedacht aan de onderzoekers.

Zo is er de Research in Residence: een afgesloten werkruimte op de tweede verdieping van vleugel Magnel waar (externe) onderzoekers tijdelijk aan hun onderzoek kunnen werken, in de rustige sfeer van de bibliotheek en met directe toegang tot haar bronnen.

Het idee is dat die soms unieke bronnen door het aanbieden van deze ruimte sneller als onderzoeksobject gevaloriseerd zullen worden. Ook met de Knowmadic Workplace #1 wil de bibliotheek een plaats aanbieden om het onderzoek te ondersteunen.

Deze ruimte kan voor een periode van vier weken gereserveerd worden door medewerkers van de faculteit die tijdelijk op zoek zijn naar een rustige werkplek. De werkplek is van alle comfort voorzien en bibliotheekboeken kunnen er bewaard worden, als ze op naam uitgeleend zijn.

De medewerker heeft steeds toegang tijdens de openingsuren van de bibliotheek. Mits toelating van de bibliothecaris kan hiervan afgeweken worden.

De faculteitsbibliotheek hoopt hiermee in tijden van drukke landschapsbureaus tegemoet te komen aan de vraag naar een (tijdelijke) rustige omgeving om geconcentreerd te werken.

Een plaats voor rust, stilte en inspiratie 

Tot slot wil de faculteitsbibliotheek een bezielende ruimte zijn waar bezoekers de kans krijgen om tot rust te komen, te reflecteren en zich te laten inspireren. Bij de inrichting van de bibliotheek werd hier veel aandacht aan besteed: een sobere maar tijdloze esthetiek doet het historische gebouw alle eer aan.

De opstelling van de vele werkplekken gebeurde steeds in de onmiddellijke omgeving van de collecties, maar met het nodige gevoel van privacy. Verder zet de bibliotheek zich actief in om de ruimte ook zo neutraal mogelijk te houden.

Binnen de muren van de bibliotheek wordt enkel informatie van de universiteit zelf toegelaten.

Hoe goedbedoeld ook: alle andere flyers, posters, aankondigingen en dergelijke worden verwijderd. Uiteraard vind je er geen reclame voor politieke of religieuze organisaties. Maar er zijn ook geen aankondigingen voor een theatervoorstelling of een cultureel evenement, geen oproepen om bloed te geven ...

Wie naar de bibliotheek gaat, komt binnen in een ‘thuiselijke’ ruimte: verwelkomend en vertrouwd, maar toch neutraal. Misschien is dat ook de reden dat de bibliotheek ervaren wordt als een bijzonder veilige plek. Studenten laten hun laptop achter op hun werkplek wanneer ze ‘s middags gaan eten.

Nog nooit werd er iets gestolen. Men vertrouwt de medebewoners in de huiskamer. Laten we ten slotte nog wat dromen en kijken naar mogelijke toekomstplannen.

Het idee leeft om in de bibliotheek een multimediale ruimte in te richten waar studenten niet alleen tablets, laptops en e-readers kunnen lenen, maar ook kunnen experimenteren met allerhande digitale tools die kunnen bijdragen tot het onderzoek binnen het studiegebied van de digital humanities.

De bibliotheek wil verder ook investeren in het welzijn van haar studenten en onderzoekers. Nu velen overprikkeld raken in de digitale wereld door het overmatige gebruik van laptops, tablets, smartphones en sociale media, is er nood aan een plek waar we stress en afleiding kunnen reduceren.

De faculteitsbibliotheek wil in de toekomst de mentale gezondheid van haar studenten en onderzoekers ondersteunen door hun een digitale detox-ruimte aan te bieden waar smartphones en sociale media uit den boze zijn.

Het is de bedoeling dat zij hier rust vinden en gestimuleerd worden om zich volledig te focussen op studie en onderzoek. In het verlengde hiervan denken we er ook over na om een lounge in te richten waar studenten elkaar kunnen ontmoeten en gewoon kunnen ontspannen met bijvoorbeeld een goed boek.

Lezen werkt ontspannend en hoe je het nu draait of keert, de faculteit Letteren en Wijsbegeerte is de ‘boekenfaculteit’. Niet alleen over de binnenruimtes van de bibliotheek wordt nagedacht, er wordt ook nagedacht over de buitenruimtes en over de omgeving van de bibliotheek.

In de nabije toekomst zal het betonnen binnenplein plaatsmaken voor een groene binnentuin. Deze groene oase van rust zal in verbinding staan met het bibliotheekplein aan de straatkant.

De straat tussen het Institut de Sciences en de Boekentoren wordt na het afronden van de renovatie van deze laatste een autovrije straat: het ‘boekenplein’. De wereld van onderzoek zal bijna letterlijk doorlopen naar en in de publieke ruimte van de stad.

Zo wordt een nieuw stukje stad ontgonnen en kunnen studenten, docenten, onderzoekers, medewerkers én Gentenaars van een toren vol wijsheid hoppen naar een ander baken van wijsheid en ontmoeting.

Dat allemaal op een boogscheut van een indrukwekkende openbare bibliotheek (De Krook), een bruisende cultuurtempel (de Vooruit), een prachtige Kunstenbibliotheek, twee andere faculteitsbibliotheken (die van de faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur en van Economie en Bedrijfskunde), en diverse musea zoals de Sint-Pietersabdij, het Museum voor Schone Kunsten (MSK), het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (SMAK) en het Stadsmuseum Gent (STAM).

We schrijven deze tekst tijdens de lockdown. En, hoe bevreemdend ook: de coronacrisis heeft de functie van de bibliotheek als fysieke plaats tijdelijk uitgewist. De faculteitsbibliotheek is plots noodgedwongen een digitaal concept geworden.

Omdat de gebouwen van de UGent even niet toegankelijk zijn voor studenten en medewerkers, is de bibliotheek in een ijltempo overgeschakeld op/naar een uitsluitend digitale service. Nieuwe boeken lenen is momenteel niet mogelijk, er kunnen wel scans uit tijdschriften en boeken aangevraagd worden.

Een klein team van bibliotheekmedewerkers is dagelijks in de weer met het scannen van hoofdstukken en artikels. Het is zonderling om nu vanuit onze thuiswerkplek na te denken en te schrijven over de bibliotheek als fysieke ontmoetingsplek, maar we zijn ervan overtuigd dat deze functie niet voorgoed verloren is.

Net in deze moeilijke periode blijkt hoe hard mensen het sociale aspect van het samenleven, samenwerken en samenkomen missen. We missen de fysieke contacten en de toevallige ontmoetingen.

Eenmaal we opnieuw buitenshuis mogen gaan, zullen we moeten nadenken over hoe we de huidige ruimtes kunnen aanpassen aan de regels van social distancing.

Misschien moeten we te rade gaan bij disciplines die mee nadenken over social design en zullen we samen met sociologen, psychologen, filosofen, ontwerpers en architecten moeten brainstormen over de bibliotheek als ontmoetings-, werk- en studieplek.

Hoe kunnen we dat alles blijvend organiseren terwijl we een fysieke afstand van 1,5 meter ten opzichte van elkaar moeten respecteren? Dit toont aan dat het concept van de ‘bibliotheek als plaats’ iets is dat nooit af is en dat blijft evolueren. We stappen dan ook hoopvol en vol enthousiasme de onzekere toekomst tegemoet.