Vergeleken met de soms prachtige handschriften lijken middeleeuwse fragmenten, vaak vuil en beschadigd, niet zo aantrekkelijk. Toch zijn het verborgen schatten – soms letterlijk, in een weggestoken doos of bewaard als versteviging in boekbanden. Zulke fragmenten vormen een groot winstgebied, niet alleen voor het handschriftenproject MMFC van de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken, maar ook voor de internationale mediëvistiek.

De tand des tijds heeft flink geknaagd aan veel middeleeuwse handschriften, maar menselijke ingrepen zijn vaak nog nefaster. Soms gaat het om grootschalige verwoestingen. Zo ging de Leuvense Universiteitsbibliotheek in beide wereldoorlogen in as op, samen met meer dan duizend middeleeuwse boeken.

Andere codices sneuvelen door kleinschaligere, maar niet minder doelbewuste verminkingen. Kunsthandelaars en dieven versnijden bijvoorbeeld regelmatig handschriften om losse pagina’s of miniaturen tegen hoge prijzen te verkopen.

De meest systematische beschadiging van handschriften kwam echter niet voort uit kwaadwilligheid of winstbejag, maar uit praktische overwegingen. Het stevige materiaal waaruit middeleeuwse codices gemaakt waren, was immers aantrekkelijk voor hergebruik.

Er werden tabaks- en buskruitbuidels van gemaakt, voeringen voor kisten of zelfs verpakkingen voor voedsel. Maar meestal kwamen fragmenten van handschriften opnieuw in boeken terecht: als omslag, schut- en dekbladen, of als reepjes om het boekblok of de katernen te verstevigen.

Inhoudelijk zijn deze fragmenten – ook wel ‘maculatuur’ genoemd – zeer gevarieerd. Veruit de meeste fragmenten zijn liturgisch van aard.

Naast de boekdrukkunst, die voor gestandaardiseerde en dus ‘betrouwbaardere’ teksten zorgde, beïnvloedden ook de Reformatie en de Contrareformatie de christelijke liturgie: protestanten distantieerden zich van de katholieke cultus en ook de katholieke kerk hervormde de rituelen.

Veel liturgische teksten, vaak op aanlokkelijk grote vellen neergepend, werden daardoor overbodig. Deze weelde aan ‘nutteloos’ perkament was ideaal voor boekbinders die kaften of schutbladen zochten.

Ook administratieve fragmenten, zoals oorkondes en rekeningen, werden vaak gerecycleerd wanneer ze hun relevantie verloren. Maar wellicht spreken de teksten met fictie die men af en toe terugvindt het meest tot de verbeelding.

Denk maar aan de veertiende-eeuwse snippers van Karel ende Elegast, bewaard in de Gentse Boekentoren.

Het projectteam van Medieval Manuscripts in Flemish Collections (MMFC), het handschriftenproject van de Vlaamse Erfgoedbibliotheken, identificeerde onlangs in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience twee fragmenten van de ridderroman Guiron le Courtois (Roman de Palamedes).

Deze hoofse teksten vielen uit de smaak en eindigden daarom ook onder het mes van de boekbinder.

Verspreid en verstopt, maar niet verloren 

Een overzicht krijgen van de hoeveelheid en aard van de overgeleverde fragmenten is moeilijk. Veel fragmenten zijn in de afgelopen decennia uit boekbanden gehaald, maar de meeste zitten nog steeds verstopt in vroegmoderne boeken.

Die raakten in de voorbije eeuwen verspreid over allerlei bewaarinstellingen. Archieven en bibliotheken bezitten dan ook vaak grote collecties van banden met maculatuur, maar ze hebben niet altijd de tijd of expertise om dat kenbaar te maken.

Losse fragmenten zitten vaak ongesorteerd met tientallen samen in één map. Tijdens recente plaatsbezoeken ontdekte MMFC dat Vlaanderen veel meer middeleeuwse fragmenten telt dan eerst gedacht; volgens de eerste gegevens zeker meer dan duizend.

Net omdat ze slecht in kaart gebracht zijn, vormen deze fragmenten een van de voornaamste winstgebieden voor de mediëvistiek. Er zijn geregeld belangrijke ontdekkingen en die komen ook vaak in het nieuws, zoals de fragmenten van Le Roman de Merlin en Roman de la Rose die onlangs bovenkwamen in het Verenigd Koninkrijk.

In Vlaanderen was de vondst van 2019 een fragment van een Middelnederlandse roman over Alexander de Grote. Een Amerikaanse verzamelaar schonk het fragment – de enige bekende Middelnederlandse versie – aan de Universiteit Antwerpen.

De Age of Fragmentology 

De laatste jaren kenden dan ook een grote groei in internationaal onderzoek op dergelijke fragmenten. De Age of Fragmentology lijkt aangebroken. Dankzij technologische ontwikkelingen kunnen we enkele praktische problemen overbruggen.

Moeilijk leesbare teksten kunnen we met moderne image editors vaak toch ontcijferen. Ook teksten identificeren gaat veel vlotter via online doorzoekbare databanken en repertoria. In 2017 testte een Nederlands team met succes een techniek om fragmenten die nog steeds in boekbanden zitten, te visualiseren.

Zo hoeven vroegmoderne boeken – op zichzelf al historische objecten – niet noodzakelijk fysiek ontleed te worden. Digitalisering maakt bredere ontsluiting mogelijk. De koploper is het Fragmentarium-project van de Zwitserse Université de Fribourg.

Dat heeft als doel om fragmenten digitaal te ontsluiten, samen met partners uit de hele wereld. Ook MMFC zal informatie aanleveren voor Vlaanderen. Grote collecties fragmenten ontsluiten is ontzettend veel werk. Daarom zetten projecten volop in op crowdsourcing.

Zo lanceerde de Amerikaanse University of Texas at Austin een succesvol project waarbij iedereen uitgenodigd werd om afbeeldingen op de fotowebsite Flickr te identificeren. Vandaag is Twitter heel populair bij mediëvisten: zo kunnen ze snel een groot informatienetwerk uitbouwen.

Ook Fragmentarium rekent op bijdragen van anderen. In navolging van zulke projecten zet ook MMFC in op crowdsourcing, via sociale media zoals Twitter. Ook de hulp van archivarissen en bibliothecarissen is cruciaal: zij kennen hun collecties als geen ander.

Waar onderzoekers vaak niet meer dan toevalstreffers slaan, kunnen collectiebeheerders systematisch grotere collecties fragmenten kenbaar maken. Dat ondervond MMFC de voorbije weken zelf al. Samen met medewerkers van de Abdij van Park registreerden we zo’n 250 onbekende fragmenten.

Daarom vragen we aan de collectiebeheerders van grote en kleine bibliotheken, archieven en musea: hebben jullie ongeïdentificeerde fragmenten in jullie collectie? Aarzel dan niet om ons via Twitter of e-mail te contacteren!

E-mail: mmfc@vlaamse-erfgoedbibliotheken.be.
Twitter: @MMFCbe.