In september 2017 verscheen mijn masterthesis cultuurwetenschappen met als titel Gedetineerden over hun gevangenisbibliotheek en over de betekenis van lezen tijdens de detentieperiode. Vertrekkend vanuit het perspectief van de gedetineerden probeerde ik inzicht te krijgen in hun oordeel over het aanbod en over de werking van hun bibliotheek. Vervolgens probeerde ik samen met gedetineerde lezers een genuanceerd en gelaagd beeld te vormen van wat lezen voor hen betekent of niet betekent. Hoeveel gedetineerden bezoeken de gevangenisbibliotheek? Waarom? Is het bezoek gewoon een excuus om even weg te zijn uit hun cel of spelen er andere factoren mee? Zou het de gevangenispopulatie wat kunnen schelen mocht hun bibliotheek verdwijnen? Welke plaats heeft het lezen binnen het detentiesysteem? Maakt een zee van tijd hebben en no place to go van iemand een lezer?

Ik ben niet de eerste die zich deze vragen stelt. Er is in het verleden reeds onderzoek gedaan naar gevangenisbibliotheken. Een van de interessantste vind ik het doctoraatsonderzoek sociale wetenschappen van Heidi Vandebosch uit 1999. Zij onderzocht het gebruik van massamedia door gedetineerden in de gevangenissen van Brugge, Dendermonde, Hasselt, Hoogstraten en Leuven. De totale populatie van de vijf gevangenissen bedroeg 1171 gedetineerden, er werden 177 gedetineerden (vijftien procent) ondervraagd door middel van een gerichte steekproef en er werden 33 interviews afgenomen.

Het onderzoek is interessant omdat in deze periode bijna elke gevangenisbibliotheek op zichzelf functioneerde, zonder overkoepelende samenwerking met de plaatselijke openbare bibliotheek en zonder gestructureerd overleg tussen de gevangenisbibliotheken onderling. In geen enkele van de vijf bibliotheken mochten gedetineerden zelf naar de bibliotheek gaan. Ze kregen een boekenlijst voorgelegd en ze bestelden de boeken die ze wilden hebben via een rapportbriefje. De geleende werken werden in de cel afgeleverd. 21,5 procent van de respondenten leende af en toe iets uit de bibliotheek, maar de overgrote meerderheid, zijnde 71 procent, las nooit of bijna nooit een boek. Naast persoonlijke redenen (geen interesse, geen tijd of zin hebben, geen lezer zijn, concentratieproblemen) haalden respondenten ook externe factoren aan om hun leesgedrag te verduidelijken: dat de bibliotheek niet naar behoren werkte, dat een aanvraag stroef verliep, dat het aanbod pover en verouderd was en dat kiezen van een lijst met alleen titels niet evident was. 

De hinderpalen voor de uitbouw van een gevangenisbibliotheek bleken van financiële aard (geen budget) en lagen op het vlak van personeelsinzet (extra taak voor de cipiers). Maar vooral de vaak geopperde stelling dat “gedetineerden toch niet lezen” zorgde voor een verwaarlozing van de materie. Hoe zou de toestand een kleine twintig jaar later zijn?

Mijn onderzoeksterrein bevindt zich in de Noorderkempen. De gevangenissen van Hoogstraten, Wortel, Turnhout en Merksplas liggen op korte afstand van elkaar. Ik ben opgegroeid in de streek, ongeveer in het midden van de vier locaties. Ik heb mensen gekend die in de gevangenissen werkten, en ik heb mensen gekend die er achter de tralies belandden. Met de steun van de Stedelijke Bibliotheek van Turnhout kon ik er terugkeren voor mijn veldonderzoek. In de voorbereidende fase werd ik op sleeptouw genomen door bibliothecaris Ludo Thys die, samen met zijn collega Jan Verdonck, onvermoeibaar en met veel overtuiging de werking van de vier gevangenissen in goede banen leidt.

Het voordeel van het gebied Noorderkempen is het feit dat de vier gevangenissen onderling sterk verschillen qua regime, populatie en bibliotheekgeschiedenis, maar dat ze toch allemaal dezelfde overkoepelende begeleiding delen van de Stedelijke Bibliotheek Turnhout. De enquêtes en de interviews die ik opstelde voor het verzamelen van gegevens werden van de nodige kritiek voorzien, niet alleen door mijn thesisbegeleiders, maar ook door de bibliotheekmedewerkers en door de medewerkers van de Vlaamse Gemeenschap in de respectievelijke gevangenissen. De manier van aanpak van het onderzoek werd tijdens gemeenschappelijke vergaderingen besproken. Na goedkeuring door het ministerie van Justitie kon het onderzoek van start gaan. Wegens omstandigheden moest de gevangenis van Merksplas spijtig genoeg afhaken.

Ten tijde van het onderzoek verbleven er 170 mannelijke gedetineerden in Hoogstraten, waarvan 100 bibliotheekbezoekers (59 procent); 287 mannelijke gedetineerden in Wortel waarvan 173 bibliotheekbezoekers (60 procent) en 252 mannelijke gedetineerden in Turnhout waarvan 115 bibliotheekbezoekers (46 procent). Van de 388 bibliotheekbezoekers (ruim 54 procent van de totale populatie) deden er 160 mee aan het onderzoek, wat een responspercentage geeft van 41 procent. Alle 160 bibliotheekbezoekers, die ik vanaf nu respondenten zal noemen, namen deel aan de enquête en van 23 onder hen werd een diepte-interview afgenomen, dat gemiddeld 60 minuten duurde. De enquêtes waren beschikbaar in drie talen: Nederlands, Frans en Engels.

Het profiel van de bibliotheekbezoekers:
De gemiddelde respondent is mannelijk en jonger dan 50 jaar, is tot maximaal 18 jaar naar school geweest, heeft Nederlands als moedertaal en beheerst Nederlands als leestaal in Hoogstraten en Turnhout. In Wortel is de taalverscheidenheid onder de respondenten veel groter. Iets meer dan de helft van alle respondenten zegt over een diploma te beschikken en 57 procent had een beroep voor zijn detentietijd.

Specifieke kenmerken van de gevangenissen en hun bibliotheek

De gevangenis van Hoogstraten situeert zich rond en in een kasteel net buiten het centrum van de stad. De geschiedenis van deze site gaat terug tot de 9de eeuw. Gedetineerden in Hoogstraten moeten kunnen functioneren in een gemeenschapsregime: ze worden gestimuleerd om te werken, om een opleiding te volgen of om een combinatie van beide te doen. Gedetineerden zijn hier veroordeelden die hun straf uitzitten en een groot aantal zit in de laatste fase voor de vrijlating. De meeste gevangenen werken in de bakkerij, de schrijnwerkerij, de drukkerij, de palletmakerij, bij de huishoudelijke diensten of op de boerderij, altijd onder toezicht van cipiers, werkleiders of lesgevers. De meeste gedetineerden verblijven alleen in hun cel. Alle maaltijden worden in de cel bedeeld en genuttigd, er is geen gemeenschappelijke refter. De dagelijkse wandeling gebeurt op de grote, groene binnenplaats.

De bibliotheek is gehuisvest in een klein maar licht lokaal. De collectie bevat boeken en cd’s, geen dvd’s. De directeur die de bibliotheek ooit oprichtte, vond het beter om geen dvd’s in de collectie op te nemen, omdat hij het lezen wilde stimuleren. De boekencollectie bestaat overwegend uit Nederlandstalige lectuur, omdat van de gevangenen hier gevraagd wordt dat ze het Nederlands meester zijn. De leiding van de bib is in handen van de gevangenisbibliothecaris van Turnhout. Hij heeft zijn kantoor in de bib van Turnhout, maar is tijdens de openingsuren aanwezig in de gevangenisbibliotheek. Binnen de gevangenismuren wordt hij bijgestaan door de ‘schrijver’: dat is de gedetineerde die de bibliothecaris assisteert, die de bibliotheek ordelijk houdt en de administratie opvolgt op momenten dat de bibliotheek gesloten is. In de drie gevangenisbibliotheken wordt ook hulp geboden door een aantal gemotiveerde vrijwilligers uit de ‘buitenwereld’: zij helpen tijdens de openingsuren met het in- en uitscannen van materiaal dat geleend wordt. Ze geven advies en antwoorden op vragen van de bezoekers. De bibliotheekcomputer (met internetverbinding) mag niet bediend worden door gedetineerden, omdat het gebruik van internet voor hen verboden is. 

De gevangenis van Wortel bestaat deels uit de 19de-eeuwse huisjes van de vroegere landloperskolonie. Er werd een nieuw gedeelte toegevoegd, waardoor de capaciteit op het moment van het onderzoek werd opgetrokken tot 300 plaatsen. Gedetineerden hier zijn veroordeelden die hun straf uitzitten. Er is slechts beperkte mogelijkheid tot werken, waardoor een groot deel van de gedetineerden een aanzienlijk deel van de dag doorbrengt in de cel, dat kan tot 22 uur van de 24 gaan. De meeste cellen worden gedeeld door twee of vier personen. De bibliotheek is gevestigd op de oude site en heeft, naast boeken en cd’s, ook een ruime dvd-collectie, omdat de directeur van deze gevangenis film wél belangrijk vond.

De gevangenis van Turnhout ligt in het centrum van de stad, tegenover de stadsbibliotheek. Het omwalde gebouw, geconstrueerd volgens het klassieke panopticon-model, dateert uit 1908. Het ontwerp is stervormig met een centrale cirkel waar de bewaking gevestigd is. In 2003 werd een nieuw stuk bijgebouwd. In Turnhout verblijven veroordeelden die hun straf uitzitten, beklaagden waarvan het onderzoek nog loopt en geïnterneerden. Geïnterneerden krijgen geen straftijd opgelegd, omdat ze door de gerechtspsychiater ontoerekeningsvatbaar verklaard zijn. Ze vallen onder toezicht van de kamer voor de bescherming van de maatschappij. Deze commissie bepaalt wanneer de geïnterneerde vrijkomt, in theorie is de einddatum 9999. Ik heb enkele geïnterneerden kunnen interviewen en een van hen zat op het moment van het onderzoek 51 jaar in de gevangenis. De Turnhoutse bibliotheek is ondergebracht in het oude gevangenisgedeelte, in een uitgebouwde cel op de tweede verdieping. Er zijn boeken, cd’s en dvd’s, in ongeveer gelijke verhouding.

Gedetineerden over hun bibliotheek

Twee derde van de respondenten zegt ooit een bibliotheek bezocht te hebben buiten de gevangenis, voor één derde is de (gevangenis)bibliotheek iets totaal nieuws. De respondenten halen hun info over de bibliotheek vooral bij hun medegevangenen en ze beginnen de bibliotheek vrij snel te bezoeken nadat ze in de gevangenis gearriveerd zijn. De respondenten proberen elke week naar de bibliotheek te gaan. Ze moeten hiervoor een aanvraag indienen en komen dan op een bezoekerslijst te staan.

Respondenten gaan in de eerste plaats om functionele redenen naar de bibliotheek: ze willen dvd’s lenen (70 procent, er rekening mee houdend dat dat in Hoogstraten niet mogelijk is), dan boeken (69 procent), en cd’s (48 procent). 26 procent van de respondenten vindt het krijgen van informatie belangrijk: er wordt raad gevraagd over het materiaal en tips over wat ze best bekijken of lezen. Vooral voor het boekenaanbod is dat belangrijk. Veel respondenten zijn onervaren lezers voor wie het niet evident is om een gepast boek te vinden. Er zijn ook gedetineerden die niet vlot kunnen lezen of die het Nederlands niet voldoende onder de knie hebben. Respondenten hebben de mogelijkheid om materiaal te laten overkomen uit de bibliotheek van Turnhout. 

Het werk van het bibliotheekpersoneel wordt ten zeerste op prijs gesteld. Hun praktische hulp, hun vriendelijkheid en de mogelijkheid die ze geven om gewoon een babbeltje te doen, worden meermaals als positieve punten vermeld. Ook het feit dat mensen uit de ‘buitenwereld’ vrijwillig tijd en energie in de bibliotheekwerking stoppen, maakt indruk op de respondenten en dwingt hun respect af. De sociale aspecten van het bibliotheekbezoek worden als minder belangrijk aangeduid: gezelligheid, leuke afwisseling en toffe plek zijn elementen die slechts twintig procent van de respondenten belangrijk vindt. Uit de commentaren en de interviews blijkt dat respondenten vooral het ‘normale’ aspect van de bibliotheek appreciëren: contact met medewerkers die niet tot de justitiële structuur behoren, vrije keuze van materiaal en de mogelijkheid om rond te kuieren langs het aanbod, al is het maar voor tien minuten of een kwartiertje per week. Uit de reacties blijkt ook dat de meeste respondenten begaan zijn met de bib: ze hebben een mening over de collectie en over de presentatie en ze geven positieve feedback rond mogelijke veranderingen.

Lezen in de gevangenis

Op de vraag wat de respondenten het liefst lezen blijkt vooral non-fictie populair te zijn, met een voorkeur voor geschiedenis, psychologie en vooral waargebeurde verhalen en biografieën. In de fictie-afdeling zijn vooral thrillers populair, fantasy, sciencefiction en stripverhalen. Literatuuronderzoek leert dat de leesvoorkeur van de respondenten niet zo veel afwijkt van de leesvoorkeur van niet-gedetineerde mannen. 41 procent van de respondenten geeft aan dagelijks te lezen, 32 procent wekelijks, 6 procent maandelijks. 9 procent verklaart bijna nooit te lezen en 4 procent alleen als het echt moet. 3 procent van de respondenten noemt zichzelf een veellezer. 

Op de vraag wat lezen bemoeilijkt, komen concentratieproblemen en gebrek aan stilte als belangrijkste punten naar voren. In de drie gevangenissen lopen de betekenissen die toegekend worden aan lezen min of meer gelijk. Voor de meeste respondenten (52 procent) betekent lezen een manier om te ontspannen en rust te vinden in het hoofd, een manier om stress te verminderen en een manier om als een kalmer mens de dag door te komen, wat aangenamer is voor iedereen, zowel medegevangenen als personeel. Meerdere respondenten vertellen dat tv of film kijken dat effect minder heeft en ze schrijven dit toe aan het feit dat lezen meer inspanning vraagt en je er volledig in op kan gaan. Het tweede belangrijke punt (48 procent) is de connectie die gemaakt wordt met studeren, met ‘slimmer’ worden en meer inzicht krijgen. Enerzijds is lezen een manier om de geest alert te houden: een middel tegen sloomheid, depressieve gevoelens, afstomping, ongeïnteresseerdheid en geheugenverlies, wat vooral speelt bij gedetineerden die voor langere tijd vastzitten. Anderzijds wordt lezen bekeken als een middel tot ontplooiing: om een taal te leren of ze beter onder de knie te krijgen, om inzicht te krijgen in de eigen situatie/persoonlijkheid/problemen, om het werk of de cursus theoretisch te onderbouwen of om beter voorbereid aan het leven in vrijheid te beginnen.

Het worstelen met het concept tijd is voor 39 procent van de respondenten een reden om aan lezen te beginnen. Er zijn twee groepen respondenten beschrijfbaar. Enerzijds de groep met een negatieve tijdsbeleving: zij beschouwen de detentietijd als een groot, zwart gat dat levensjaren opslokt, een periode waarin ze totaal nutteloos zijn. Slapen, tv kijken en liefst vlot verteerbare boeken lezen, zijn hulpmiddelen om de omgeving te negeren en te vergeten. De positieve tijdsbelevers daarentegen proberen de detentietijd in de mate van het mogelijke om te buigen tot iets nuttigs, ze hechten geloof aan het concept ‘maakbaarheid’. Het zijn meestal deze respondenten die kritischer staan tegenover het audiovisuele aanbod en ze zijn kieskeuriger in wat ze lezen.

Gedetineerden die beeld- en leescultuur combineren, maken graag de vergelijking tussen het geschreven verhaal en de verfilmde versie. Tijdens interviews kwamen soms verrassende analyses ter sprake. Binnen de groep lezende respondenten zijn er enkele kleinere groepen te detecteren met specifieke kenmerken. Zo zijn er een aantal lezers die ik openbaringslezers noem: voor hun detentietijd kwamen ze zelden of nooit in een bibliotheek en hadden ze helemaal geen interesse in lezen of in boeken. Tijdens hun detentietijd hebben ze op het juiste moment het juiste boek in handen gekregen en dat heeft voor een volledige ommekeer gezorgd. Ze kregen de smaak voor het lezen te pakken, ze ontdekten een favoriet genre of een favoriete schrijver en ze maakten van daaruit de stap naar andere soorten literatuur. Dit zijn de lezers die volledig in hun lectuur kunnen opgaan en het zijn vaak zeer enthousiaste mensen die hun boekenkennis graag delen. Dat maakt hen uitermate geschikt als ambassadeur en als mogelijke medewerker van de bibliotheek.

Binnen de respondentengroep zijn er ook een aantal mensen die ik detentielezers noem: voor hen is lezen enkel en alleen verbonden met de detentietijd. Het zijn respondenten die meestal meerdere detenties achter de rug hebben en die nooit of zelden lezen als ze buiten de gevangenis vertoeven. Tijdens de detentieperiodes is lezen voor hen echter absoluut noodzakelijk om op een goede manier door hun detentietijd te komen. Naast de elementen rust (52 procent), studie (48 procent), tijd invullen (39 procent), in een andere wereld stappen (29 procent), taal bijschaven (26 procent), inzicht krijgen (21 procent), leven na detentie voorbereiden (21 procent), tegen verveling (19 procent) en weg zijn van de anderen (10 procent) is “het zoeken van troost” voor 20 procent van de respondenten een reden om te lezen. Die respondenten raadplegen religieuze werken op zoek naar een vorm van spirituele houvast of ze lezen biografieën op zoek naar een rolmodel of een levensbeschouwelijke context.

Conclusie 

De problemen die Vandebosch twintig jaar geleden aankaartte, worden vandaag in de gevangenissen van de Noorderkempen grotendeels ondervangen en opgelost door de samenwerking tussen de gevangenisbibliotheken en de Stedelijke Bibliotheek Turnhout. De gevangenisbibliotheken van Hoogstraten, Wortel en Turnhout worden zeer positief beoordeeld door de ondervraagde gedetineerden. Dat positief perspectief is mijns inziens vooral het resultaat van de samenwerking met de Stedelijke Bibliotheek Turnhout, die een professionele maar vooral ook een menselijke aanpak binnen de gevangenismuren brengt. Die aanpak vertaalt zich in hoge bezoekcijfers en uitgesproken waardering.

De meeste respondenten tonen zich begaan met de bibliotheek en met de collectie. Ze vinden het erg als een bibliotheekbezoek niet kan doorgaan of als de bibliotheekwerking om een of andere reden stilvalt. Ze hebben respect voor de bibliotheekmedewerkers en voor de vrijwilligers. Voor veel respondenten is een bibliotheekbezoek meer dan een kans om weg te zijn uit de cel, ze gaan naar de bib met als doel materiaal te lenen. Ze vinden het een voordeel dat dat kan in een stukje ‘normale’ wereld, waar vrije keuze mogelijk is en waar raad gevraagd kan worden aan een professionele staf. Maakt een zee van tijd hebben en slechts een beperkt aantal invulmogelijkheden iemand tot lezer? Ik denk het wel en dat is een positieve zaak.

Er staan veel obstakels op de weg naar het lezen: persoonlijke problemen (laag leesniveau, gebrekkige concentratie, enz.) omgevingsproblemen (gebrek aan stilte) en keuzeproblemen (niet weten waar beginnen). Toch gebruiken veel respondenten hun tijd om die obstakels te overwinnen en zich aan het lezen te zetten. Gemotiveerd bibliotheekpersoneel kan een stevige duw in de goede richting geven. De gevangenisbibliotheek kan nog groeien: er kan worden gewerkt aan de collectie, aan de communicatie over nieuw materiaal, aan het promoten van interessant werk, aan de organisatie van lezingen of het uitbouwen van leesgroepen. De gevangenisbibliotheek kan nog meer een leer- en kenniscentrum worden. Geïnteresseerde gedetineerden kunnen worden betrokken bij de uitwerking van de plannen en kunnen actief meewerken bij de uitbouw van de bibliotheekwerking. 

Vroeg of laat komen de meeste gedetineerden vrij en zijn ze weer actief zoon, vader, echtgenoot, buur en/of collega. Een vlotte re-integratie is in het belang van iedereen. De gevangenisbibliotheek kan zeker een rol spelen in dat proces. Al deze elementen samen maken het belangrijk om, beleidsmatig, niet alleen te focussen op de mogelijkheid tot lezen in de gevangenis, maar ook op het behoud van de bezoekmogelijkheid aan de gevangenisbibliotheek. De gevangenisbibliotheek heeft een lange weg afgelegd om vandaag een cruciale rol te kunnen vervullen. Het is te hopen dat ze alle mogelijkheden krijgt om in die rol te blijven groeien.