Wanneer is de bibliotheek open deze week? Deze vraag wordt vaak gesteld. Onze bibliotheken zijn geopend onder toezicht van vakkundig personeel. Je bent met andere woorden afhankelijk van de bestaffing om je bezoek te plannen. In Denemarken merkten ze dit eeuwige probleem op en pakten ze dit aan op een originele manier. Een interessant en vooral relevant gegeven.

Het was in 2004 in de Silkeborg Public Library in Jutland dat het populaire systeem van open bibliotheken — ook wel Open Libraries of Selfservice Libraries genoemd, voor het eerst het levenslicht zag. De commune moest in 2004 de bibliotheekdiensten overnemen van Gjern, een nabijgelegen rurale commune met verscheidene kleine lokale bibliotheken. Een parallel kan getrokken worden met de trend die al even bezig is in Vlaanderen: steeds meer kleinere gemeentebibliotheken worden gesloten en de collecties met bijhorende dienstverlening verhuizen naar de grotere centrumbibliotheken. Dat levert vaak heel wat lastige vragen op, zoals wat er moet gebeuren met de collecties, het personeel en de essentiële dienstverlening voor de inwoners. Daarnaast duikt de bezorgdheid bij politici en burgers op dat de toegang tot cultuur en leren hierdoor beperkter zal zijn. Met andere woorden: wordt de democratisering van informatie niet in gevaar gebracht? In de Silkeborg bibliotheek zat men ook met deze gekende bezorgdheden. Daarom kwam men op het idee om gebruikers zelf de macht te geven om de bibliotheek te openen. De eerste Open Library was geboren.

Silkeborg model

Een Open Library, naar het Silkeborg model, is een openbare bibliotheek die opener wil zijn en de ruimtes terug wil geven aan haar gebruikers. Naast de openingsuren met toezicht van vakkundig personeel, zijn er aanvullende openingsuren zonder toezicht. Dat kan gaan van enkele uren extra in de ochtend of avond, tot bibliotheken die bijna altijd geopend zijn. Tijdens deze openingsuren biedt de bibliotheek dezelfde mogelijkheden als tijdens de bemande openingsuren, maar er is geen persoonlijke ondersteuning.. Er is ook steeds bewaking door bv. camera’s voorzien. Op zich lijkt dit geen nieuw gegeven, in de hogeschoolwereld zijn er bibliotheken die bepaalde ruimtes openzetten voor hun gebruikers, zonder toezicht. Het verschil met het Silkeborg model (steeds vaker het Deens model genoemd) zit echter in twee zaken. Ten eerste heb je de zwaarder beveiligde toegang tot de bibliotheken. Denen hebben een medische ziekteverzekeringskaart met chip en barcode. De kaarten worden gekoppeld aan een pincode van de bibliotheek. Met deze kaart kun je dan de toegangspoorten (vaak automatische schuifdeuren) tot je lokale bibliotheek openen en gebruikmaken van de verschillende ruimtes met bijhorende services. Je kunt ook toegangskaarten verkrijgen tijdens de bemande openingsuren. Het tweede verschil zit in het grote vertrouwen in de bibliotheekgebruikers. In Denemarken heerst blijkbaar een groter vertrouwen in de gebruikers. Bibliotheken blijken populair te zijn en gebruikers zien bibliotheken als hun leer-, samenkomst- en leefcentra. Sociale controle is groot. Verbind dit met de jarenlange traditie van zelfontlening en teruggave in de bibliotheken en je krijgt Open Libraries, waar de gebruiker letterlijk het heft in eigen handen heeft.

Open Libraries hebben naast eerder besproken kenmerken enkele belangrijke kernprincipes om ervoor te zorgen dat ze gebruiksvriendelijk en succesvol blijven. Volgens Karen Delfs, het hoofd van de bibliotheken van Naestved, zijn volgende kernpunten belangrijk. Eerst en vooral is de aanpassing van het concept aan de lokale situatie essentieel: overleg met alle betrokken partijen, maar ook beveiliging, eerste hulp, evacuatie, aanpassing van de ruimtes, extra beveiliging van de materialen, enz. Daarnaast is bewegwijzering en markering van bijvoorbeeld zones en regels onontbeerlijk. Ze moet duidelijk, gebruiksvriendelijk en opvallend zijn, opdat de gebruikers zonder hulp alles kunnen terugvinden wat ze zoeken. Vervolgens is inlichting en communicatie met medewerkers, bestuur en gebruikers een permanent werkpunt. Iedereen moet mee zijn met het concept. Ten slotte is bewustwording en sociale controle een noodzakelijk onderdeel van het Open Library concept.

Ervaringen

De vraag naar de ervaringen en evaluatie van dergelijk bibliotheek­model dringt zich natuurlijk op. De eerste Open Library werd opgericht in 2004. Er tekende zich een duidelijke geografische trend. Eerst waren het vooral rurale gebieden die inzetten op Open Libraries. Nadien volgden grootsteden als Kopenhagen en Aarhus. De ervaringen met dit bibliotheekmodel zijn vrij uniform. Het aantal leden, de ontleningen en bezoeken blijken gestaag te stijgen. De bezoekers eigenen zich steeds meer de bibliotheken, collecties en verschillende ruimtes toe en maken er stevig gebruik van. Ook blijkt het gevoel van verantwoordelijkheid van kinderen tot volwassenen groot. Daarnaast blijken de aangiftes van diefstal en vandalisme beperkt. Volgens een gebruikersonderzoek van het Deense agentschap voor cultuur in 2013 blijkt dat 92 procent van de ondervraagden het gevoel heeft dat ze de hulp krijgen die ze verwachten. Een geweldig hoge 91 procent vindt het gebruik van de bibliotheken gemakkelijk. 35 procent van de ondervraagden blijkt toch nood te hebben aan personeel tijdens hun bezoek. Ze bezoeken dus liever bemande bibliotheken.

Argumenten

Natuurlijk heeft elke medaille een keerzijde. Argumenten tegen het gebruik van Open Libraries zijn er ook, en zijn stevig onderbouwd. We selecteren hier drie bekende argumenten. Medewerkers en gebruikers vrezen voor de professionele ondersteuning van de bibliotheken, gaande van collectievorming tot informatievaardigheden. Open Libraries zijn ontegensprekelijk een vorm van besparing. De vraag blijkt bij sommigen te leven of verdere besparing op personeel mogelijk is. Gebruikers blijken in veel gevallen nog nood te hebben aan hulp en professionele ondersteuning, die dan niet steeds aanwezig is. Daarnaast blijkt, ondanks de grote sociale controle, dat ook in deze bibliotheken nog veel materialen ongemerkt verdwijnen. In sommige bibliotheken zou dit meer zijn dan tijdens de periode met permanenties. Ten slotte blijkt het informeren, bewegwijzeren en afspraken maken met de gebruikers een levend proces, waarbij bibliotheekpersoneel constant moet evalueren en verbeteren.

Open Libraries zijn een mogelijke nieuwe vorm van dienstverlening. Niet enkel openbare bibliotheken in Vlaanderen zouden kunnen profiteren van hun voordelen, ook universiteits- of hogeschoolbibliotheken kunnen een mooi speelveld zijn voor dit model. Open Libraries zijn echte plekken voor iedereen. Ze zijn misschien wel de nieuwe kerken van onze steden: grote, imposante en zichtbare onbewaakte huizen met de deuren steeds geopend voor iedere gewillige ziel.

Bibliografie:

• Paraschiv, P. (2017). More open libraries: A Danish perspective. Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: https://princh.com/more-open-libraries-a-danish-perspective-on-unmanned-library-hours/#.WsxvsC5uaUl
• Holmgaard Larsen, J. (2013). Open libraries in Denmark. Scandinavian Library Quarterly, 46 (3). Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: http://slq.nu/?article=volume-46-no-3-2013-5
• Thorhauge, J. (2011). Editorial: A new ‘open library’ concept. Scandinavian Library Quarterly, 44 (4). Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: http://slq.nu/?article=a-new-open-library-concept
• Fagerlid, C. (2016). Open libraries? A study of change, adaptation and legitimation in national and university libraries. Scandinavian Library Quarterly, 49 (4). Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: http://slq.nu/?article=volume-49-no-4-2016-19
• Holmquist, J. (2016). Open libraries: self-service libraries – The Danish way. Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: https://janholmquist.net/2016/04/06/open-libraries-self-service-libraries-the-danish-way/
• Denmark’s “My Open Library”–get the facts not the fiction!!. (2017). Laatst geraadpleegd op internet op 10/04/18: https://staffourlibraries.wordpress.com/2017/05/29/denmarks-my-open-library-get-the-facts-not-the-fiction/