De opmars van digitale media in Vlaanderen lijkt niet te stuiten. Uit het Digimeter-onderzoek van 2016 blijkt dat maar liefst de helft van de Vlamingen Facebook dagelijks en intensief gebruikt. Meer dan de helft van de jongeren gebruikt maandelijks minimaal vier verschillende socialemediakanalen. Pleitbezorgers van het boek vrezen dat de tijd die naar activiteiten zoals lezen zou kunnen gaan, wordt opgeslorpt door de sociale media. Daarnaast zijn er nog andere, diepere bezorgdheden. De opgedreven sociale interactie en het bombardement van prikkels via smartphone, tablet en laptop botsen met ons beeld van een lezer die zich afzondert met een boekje in een hoekje. Surfen op het wereldwijde web en de verknipte aandacht die de digitale tijden met zich meebrengen lijken haaks te staan op de concentratieboog die nodig is om je te verdiepen in een roman. Andere cultuurvormen verdringen pure leestijd. We doen aan binge watching of marathon watching van tv-series met vrienden, ook de cultuur rond games groeit steeds. En niet enkel bij jongeren. Hebben we geen tijd meer om te lezen? Doet de digitale disruptie het boekenvak en de boekenwurm definitief de das om?

Technology is here to stay

De digitalisering is ondertussen een feit. Over de zogenaamde verdrukking van het papieren boek — en van de leescul­tuur — door digitale media hoorden we al verschillende stemmen. In dit artikel willen we daarentegen stilstaan bij de mogelijkheden die technologie ons hier­bij biedt. Hoe kunnen we digitale tools en sociale media inzetten om leeservaringen te delen en te verrijken? En hoe kunnen we hierop inspelen vanuit een lokale con­text, maar ook vanuit Vlaanderen? Biedt de digitale ruimte extra kansen om van lezen een nog rijkere ervaring te maken? En hoe kan het digitale lokale leesbevor­deringsnetwerken versterken?

Participatie 2.0: offline & online

Uit verschillende participatiesurveys, die sinds 2004 onderzoeken hoe Vlamingen participeren aan cultuur en vrijetijdsacti­viteiten, blijkt dat het lezen van romans en poëzie licht stijgt. Boeken lezen is en blijft een van de favoriete bezigheden van veel Vlamingen, ook in tijden van toenemende digitalisering.

Een steeds groter deel van deze lezers vindt de weg naar online platformen. Het zoeken van informatie over boeken op digitale platformen stijgt duidelijk. Boeken online kopen en digitaal lezen zijn nog niet helemaal doorgebroken in Vlaanderen, maar er is veel in beweging. De digitale bibliotheekdiensten zitten in de lift. Ook actieve cultuurcreatie via digitale media, zoals zelfgemaakte foto’s, filmpjes of teksten online plaatsen, kent een opmars. Terwijl de offline cultuurpar­ticipatie lijkt te stagneren, stijgt online cultuurparticipatie. Dit biedt kansen voor lezers en leescommunity’s. Zeker bij de jongere leeftijdsgroepen, de zogenaamde digital natives.

Welke digitale leescommunity's bestaan?

Het literaire gebeuren online is uitge­breid en divers. Er bestaan websites die zich specifiek richten op een of meerdere aspecten van lezen, grotere sociale net­werken zoals Facebook en Twitter die lezers in staat stellen om leeservaringen te delen, websites die een wereldse en fysieke component hebben, individuele lezers die blogs opzetten, enz.

Internationale spelers

Goodreads is wellicht de bekendste web­site voor lezers. Hierop zijn, volgens hun eigen laatste cijfers, wereldwijd 55 miljoen gebruikers verzameld. Deze lezers kunnen op verschillende manieren gebruik maken van de website: een digitale bibliotheek bijhouden door titels toe te voegen, boe­ken die je wil lezen bijhouden in lijstjes, recensies schrijven, kijken wat vrienden lezen, gepersonaliseerde tips ontvangen, discussies over boeken beginnen of vol­gen, in gesprek gaan met auteurs, enz. Er bestaan daarnaast nog soortgelijke web­sites die het idee van digitale bibliotheek, recenseren en sociaal delen van smaak combineren, zoals bv. Anobii, BookWormr en Shelfjoy.

Naast deze meer algemene websites zijn er ook online leescommunity’s die zich meer focussen op één aspect van lezen. Zo is er LibraryThing, dat lezers toelaat om hun boeken online te catalogeren. Websites als ReadUps en Openmargin wil­len de leeservaring op zich sociaal maken en laten lezers niet alleen toe om ebooks te annoteren, maar ook om deze com­mentaren te delen, waarover dan weer andere lezers hun mening kwijt kunnen. Andere websites gaan in op de nood een weg te vinden in de overvloed aan boe­ken door gepersonaliseerde leestips aan te bieden, bv. Readgeek, BookMovement en Gnooks. Er zijn ook sites die vooral het fysieke of real life contact willen bevorde­ren, zoals BookCrossing, waar je je eigen boeken letterlijk deelt met lezers over de hele wereld.

De lage landen-lijst

Naast deze internationale spelers, zijn er ook een heleboel initiatieven in het Nederlandse taalgebied. Hebban spant met meer dan 130.000 leden de kroon en biedt naast leeswaarderingen en recensies ook online leesclubs, zelfs met auteurs, en een overzicht van leesevene­menten. Daarnaast is er het Nederlandse Bksy, een app waarmee je makkelijker boeken uit- of ontleent en bijhoudt wie de boeken heeft. Deze toepassing moet dus de boekenkasten sociaal zichtbaar maken en de oprichters hopen dat het ertoe leidt dat je je vrienden nog beter leert kennen.

Het Vlaamse Lezers Tippen Lezers, een project van Iedereen Leest, speelt in op de meer sociale leescultuur. Net als andere sociale leeswebsites, draait deze community grotendeels op tips die lezers zelf aanbrengen. Boek.be biedt via de Boekenplank de mogelijkheid lijsten bij te houden en deze te delen. Met Mijn Lijsten van Cultuurconnect kunnen lezers een eigen selectie titels uit de bibcollectie maken, beheren, delen en beoordelen met een systeem van sterretjes.

Ook op digitale deelplatformen ontstaan initiatieven die het delen van boeken versterken. Peerby biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om boeken uit te lenen of titels op te vragen bij je buren.

Het Nederlandse Readr, de klantenkaart voor Nederlandse boekhandels, kwam in het voorjaar op de proppen met een tool voor de boekhandelaars om hun lezers een online community te bieden.

Opvallend is dat lezers zich ook ver­zamelen op sociale netwerksites zoals Facebook en Twitter, hoewel ze niet spe­cifiek gericht zijn op het literaire. Zo werd er in Vlaanderen al duchtig geëxperimen­teerd met leesclubs op Twitter. Facebook blijkt ook een ideale omgeving voor digi­tale leesgroepen: in het Nederlandstalige gebied hebben groepen als Boekenfans, BoekenVerslinders en Boekenjagers veel leden, net als de groep Iedereen Leest — Wat lees jij?. Sommige van deze Facebookgroepen zijn ook actief op Twitter.

Lokale initiatieven

Er zijn enkele initiatieven vanuit bibliothe­ken en lokale besturen. Alles uit de kast van de Gentse stadsbibliotheek, is een gecureerde verzameling waarop leesam­bassadeurs en bekende Gentenaren hun favoriete titels met het grotere publiek delen. Het initiatief was gelinkt aan het festival Alles uit de kast. Het Antwerpse Bookmine is een experiment waarmee men hoopt de collectie van de Antwerpse bibliotheken exponentieel te vergroten. De bedoeling is dat mensen hun boeken beschikbaar stellen voor anderen, waar­door het boek en wat ze ervan vinden een opstapje wordt waaruit een community ontstaat. Ook in Leuven wordt er geëxpe­rimenteerd met sociaal lezen. Via het plat­form Leuven Leest kunnen Leuvenaars leestips van ambassadeurs ontdekken, maar ook literaire evenementen, leesclubs en leuke leesplekjes.

On- en offline: challenges, leesclubs, boekentillen en een echte stadsbibliotheek

Door deze digitale platformen lijkt de afstand tussen lezers wereldwijd te ver­vagen. Op Goodreads kan een lezer uit Leuven mee discussiëren over zijn favo­riete boek met lezers uit andere wereld­delen. Maar is het ook mogelijk om het virtuele succes van deze literaire plat­formen te vertalen naar het echte leven? Zorgt die grote online collectie van lees­tips, discussies en groepen ook voor een offline connectie?

De recente uitdaging van Goodreads, Hide a Book Day, speelt in op deze zoek­tocht. Je zoekt een boek uit dat je graag wilt delen met anderen en je verstopt het ergens. Door een foto te delen met de juiste hashtag op Facebook, Twitter of Instagram kunnen anderen het vinden. Maar ook langdurige initiatieven, zoals Bookcrossing, spelen in op het idee dat het online gebeuren deze processen kan versterken. Sociale media geven als het ware een megafoon aan iemand die een favoriet boek fysiek wil doorgeven. Het spelelement voegt nog meer amusement toe. Veel individuele initiatieven, zoals leesclubs, houden naast hun fysieke bij­eenkomsten ook online contact via een Facebookgroep of andere digitale tools (bv. WhatsApp, podcasts).

De experimenten van Bksy, Bookmine en Leuven Leest gaan nog een stap verder. Deze lokale testcases bouwen eigen soci­ale netwerken voor lokale lezers en bie­den mogelijkheden voor nieuwe ontmoe­tingen.

Bksy bouwt al enkele jaren aan een app die gebruikers toestaat hun boeken te delen met vrienden. Sinds 2016 zetten ze ook in op experimenten met bibliotheken en lokale leescommunity’s. Momenteel ontwikkelen ze in enkele bibliotheken een fysieke plek, de zogenaamde Bksy-Spot, waar lezers hun boeken met elkaar kun­nen delen. Ze bieden bij wijze van spreken een digitaal verlengstuk op een boeken­til. De Bksy Groep biedt bibliotheken een platform om een groep lezers met een gedeelde interesse te verbinden. Door catalogussen van de bibliotheek en Bksy te verbinden kan Bksy een kosteneffici­ënt alternatief zijn voor een aanbod van recreatieve boeken of een bepaald niche­aanbod.

Bookmine biedt een deelplatform speci­fiek voor boeken in Antwerpen. Inwoners kunnen hun persoonlijke favorieten online delen en te leen aanbieden. Het experi­ment liep tijdens de zomermaanden en wegens succes wordt het enkele maan­den verlengd. Hun ambitie is om door connectie met persoonlijke collecties uit te groeien tot een echte stadsbibliotheek voor en door de inwoners.

Ook Leuven Leest ziet het groots. Als eerste stap in die richting lanceerden ze samen met Cultuurconnect in juni een webplatform waarop lezers alle informa­tie over lezen in Leuven vinden, gaande van evenementen tot leesplekken, leestips van ambassadeurs en ander nieuws over lezen en literatuur. De voorlopige resulta­ten zijn bemoedigend. De Facebookgroep Leuven Leest, die al enkele jaren geleden ontstond, maar nog niet echt interac­tief was, kende sinds de lancering van de website een stevige boost. Sindsdien komen er ook meer vragen van lezers zelf. Zo treedt er een interessant samenspel op tussen ideeën die aangebracht worden via de website en de interactie met lezers. Er vormt zich een enthousiast redactie­team dat artikels aanmaakt. Leesclubs die voorheen amper zichtbaar waren, melden zich aan. De leestips die ambassadeurs delen zijn bijna allemaal uitgeleend in de bibliotheek.

Welke meerwaarde biedt het digitale?

De belangrijkste voordelen die deze digi­tale leescommunity’s bieden aan lezers, schrijvers en cultuurbemiddelaars komen voort uit het participatieve karakter ervan. Dat biedt zowel lezers, auteurs als cul­tuurbemiddelaars extra kansen op ont­moeting, gemeenschapsvorming en inter­actie.

Voordelen voor lezers

Zo is het duidelijk dat deze community’s vertrekken vanuit gedeelde passies. Alle inspanningen die gebruikers maken op deze websites of platformen zijn intrin­siek gemotiveerd. Leden plaatsen er hun statusupdates, lijsten, voorkeuren, recen­sies, enz. zonder verplichting. Het bete­kent een andere kijk op cultuurpartici­panten dan het traditionele perspectief van volksverheffing waarin een passieve cultuurbarbaar met krachtige middelen moet aangezet worden tot participatie. Cultuurbemiddeling kan aansluiten bij de passie die participanten tonen in deze community’s en daarop verder bouwen.

Delen is een veelgehoord woord op soci­ale media. Het is natuurlijk een essenti­eel element, want zonder het delen van voorkeuren of meningen zouden deze community’s niet kunnen blijven bestaan. Het is tegelijkertijd een uitdrukking van de passie die je hebt voor een bepaald boek (in het geval van digitale leescom­munity’s), maar ook van vertrouwen in je medegebruikers. Je hoopt dat zij jouw tips opnemen en je moedigt hen op die manier aan om hun voorkeuren te delen. Delen maakt daarnaast ook voorkeuren zichtbaar die vroeger misschien enkel sporadisch tevoorschijn kwamen voor cultuurbemiddelaars via bevragingen of enquêtes.

Een bijkomende verandering ligt in de expertise die we zien op digitale lees­platformen. Het is niet langer de autoriteit van gevestigde cultuurcritici die telt, maar de expertise die je als gewone lezer kunt tonen. Dat betekent dat gepassioneerde amateurs een even hoge status kunnen krijgen als lezers met de juiste diploma’s of de poortwachters van de hoge cultuur. Het draait om wat je doet binnen deze platformen en welk profiel je er opbouwt.

Voordelen voor schrijvers

Ook voor schrijvers bieden deze platfor­men extra mogelijkheden en nieuwe per­spectieven. Op Goodreads en Hebban zien we dat schrijvers belangrijke gebrui­kers worden en dat ze nieuwe rollen kun­nen opnemen. Ze hebben meer aandacht voor lezen als ervaring, door unieke con­tent aan te bieden voor hun fans, door Q&A’s (Ask Me Anything) te organiseren, online leesgroepen te modereren, een rechtstreekse dialoog met hun lezers aan te gaan, enz.
Beginnende schrijvers krijgen een klank­bord en kunnen sneller een nieuw publiek bereiken dat hun familie- of vriendenkring overstijgt.

Voordelen voor cultuurbemiddelaars

De experimenten die Bksy, Bookmine en Leuven Leest opzetten tonen nieuwe voordelen. Via digitale leescommunity’s krijgen programmatoren en bibliotheek­medewerkers een beter zicht op hun lokale context, ze leren nieuwe mensen kennen, komen nieuwe initiatieven op het spoor. Deze input kunnen ze gebrui­ken om hun aanbod en ondersteunings­beleid nog meer af te stemmen op waar lezers mee bezig zijn en op bottom-up-initiatieven. Ze kunnen ook meer inzetten op cocreatie van hun aanbod of collec­tie: lezers hebben dan ook hun zeg in de opbouw van collecties. Lezers leren elkaar kennen en versterken elkaars initiatieven. Actieve leesclubs komen op de radar en wisselen uit.

Ook vanuit commerciële hoek zien we dat bijvoorbeeld Readr boekhandelaars de tools biedt om een dialoog aan te kno­pen met hun klanten. Maar er schuilt ook een gevaar voor lokale boekhandelaars in, want iedereen weet dat Amazon achter Goodreads schuilt. Bksy werkt dan weer samen met Bol.com. Uit het onderzoek van Joachim Vlieghe blijkt evenwel dat heel wat mensen de charme van de lokale boekenwinkel toch blijven appreciëren en soms zelfs verkiezen boven online aan­kopen. Wat velen aantrekt in de papieren versie van het boek, trekt hen ook aan in de boekenwinkel: de mogelijkheid om in boeken(kasten) te kunnen snuisteren, het boek vast te kunnen nemen, te bla­deren, kortom: zichzelf te verliezen in de ervaring.

Al deze initiatieven geven heel wat inzicht in de meerwaarde die lezen biedt voor mensen en gemeenschappen en dus ook argumenten voor een steviger leesbevor­deringsbeleid.

De succesfactoren van digitale leescommunity's

Voor bibliotheken en lokale initiatieven blijft het zoeken naar het beste pad tus­sen het bestaande digitale aanbod van leesplatformen en sociale media. De lokale context biedt de mogelijkheid van nabijheid en het echte ontmoeten. De bij­drage van digitale platformen zit vooral in het leren kennen van nieuwe leden die een constructieve bijdrage willen leveren. Toch hangen de slaagkansen van digitale leescommunity’s heel vaak af van de kri­tische massa en in een lokale of regio­nale context is het niet evident om deze te bereiken.

Wat werkt en wat niet werkt binnen (lees)community’s hangt heel nauw samen met de betrokkenheid van de gebruikers en een duidelijke what’s in it for me. Dit is bepalend voor de terugkeerbereidheid van bezoekers.

Het succes van schaalgrootte speelt zeker mee. Initiatieven zoals Goodreads en leesgroepen op Facebook, hebben een gigantisch bereik. Hier regeert de macht van het getal. Kleinere initiatie­ven die niet snel groeien of die ambitie niet hebben, kunnen vaak niet voldoende kritische massa behalen en zijn dan ook soms maar een kort leven beschoren. Tal van digitale community’s of experimenten zijn al gestopt.

Toch blijft het aanbod van deze wereld­spelers overwegend Engelstalig. Daar schuilt misschien een mogelijkheid. Hebban groeide op korte tijd uit tot een heel grote community. En Grandes Libros heeft veel succes in de Spaanstalige wereld.

Zit er toekomstmuziek in lokale leescommunity's

Ja, zeker als bibliotheken samen met andere lokale partners inzetten op die leescommunity’s. Toch lijkt het nood­zakelijk dat de bibliotheeksector van­uit lokale experimenten zoals Alles uit de kast, Bookmine en Leuven Leest een duurzaam model ontwikkelt dat zoveel mogelijk aansluit bij wat werkt bij actieve lezers in community’s. Daarnaast moeten we de toepassingen zo opbouwen dat deze compatibel zijn met de bestaande digitale bibliotheekinfrastructuur en webomgevingen. Hiervoor is een boven­lokale regierol nodig. Cultuurconnect en Iedereen Leest slaan hiervoor de han­den in elkaar. Op lange termijn zoeken ze samen met de sector een antwoord op volgende vragen:

Zal het mogelijk worden om verschillende initiatieven met elkaar te laten communi­ceren? Kunnen de lokale initiatieven mee surfen op de functionaliteiten die grote platformen ontwikkelen? Welke plaats krijgen de lokale experimenten binnen die grote commerciële diensten? Hebben we nood aan een duurzaam, niet-commerci­eel initiatief dat lokale leescommunity’s een digitaal platform biedt en de brug slaat tussen lezers, schrijvers, bibliothe­ken en boekhandels? Het staat ook buiten kijf dat we moeten durven kijken naar een een vorm van coëxistentie of complemen­tariteit met de grotere, vaak commerciële spelers, zoals Goodreads of Facebook.
In deze vraagstukken zetten Cultuur­connect, Iedereen Leest en de auteurs van dit artikel graag hun tanden, samen met jou. Want een levendige lokale leescom­munity heeft anno 2017 ook een digitaal verlengstuk nodig. 

>    Zelf op zoek naar een digitale megafoon voor je lokale leescommunity? Mail hannes.vanhaverbeke@cultuurconnect.be