Welke implicaties heeft dit voor het bibliotheek- en erfgoedlandschap van de toekomst? Op welke manier kan een kleine instelling met bescheiden middelen zich inschrijven in dit digitale verhaal? Wat zijn de kansen en mogelijkheden en welke zijn de valkuilen van die ontwikkeling?

Door sprekers uit de bibliotheek en erfgoedpraktijk zelf aan het woord te laten, willen de organisatoren op een toegankelijke manier de omgang met digitale informatie in de kijker stellen. In de Keynotespeech geeft Trudi Noordermeer een algemene introductie op het thema. Welke toekomstige pistes en ontwikkelingen ziet zij? Wat zijn de uitdagingen en mogelijkheden en welke problemen verwacht zij?

De lezingen in de namiddag zijn vooral praktisch van opzet. Subthema’s als het werken met databanken, E-tijdschriften, E-books, digitalisering en de juridische implicaties hiervan (auteursrecht, licenties, IBL) komen aan bod. De centrale vraag is steeds: welke elementen of praktijken zijn op een eenvoudige manier en met beperkte middelen toepasbaar?

Tijdens de Ronde Tafel gaan de sprekers met elkaar en met het publiek in gesprek rond het thema.

De studiedag is een uitgelezen kans voor wie op een laagdrempelige manier, hetzij als bibliothecaris, archivaris, erfgoedwerker of gebruiker, elementen uit het digitale toekomstverhaal in zijn dagelijkse praktijk wenst te integreren.

PROGRAMMA

Digitale bibliotheek en erfgoed. Ook iets voor mij?!

09.30u - Onthaal met koffie

10.00u - Huishoudelijk gedeelte voor de VRB-leden
10.00u - Alternatief programma voor niet VRB-leden
Bezoek aan de preciosa-collectie van de Universiteit Antwerpen
Bezoek aan het Ruusbroeckgenootschap
11.00u - Welkomstwoord
11.15u - Erik Meganck, voorzitter VRB en Patrick Vanouplines, voorzitter VVBAD
11.15u

Keynote “De digitale bibliotheek: ontstaan, heden en toekomst" - Trudi Noordermeer

Trudi Noordermeer is sinds 2007 hoofdbibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit Antwerpen en docent van het keuzevak ‘Digitalisering : productie, opslag en digitale archivering’ van de opleiding Informatie- en Bibliotheekwetenschap (IBW). Ze studeerde in Utrecht Nederlandse Taal- en Letterkunde (Utrecht) en volgde de postdoctoraal Opleiding Documentaire Informatiekunde (ODI) aan de Universiteit van Amsterdam.

Abstract: Het begon in de jaren zestig met de digitalisering van de catalogi die in boekvorm of in de vorm van fiches of kaartjes waren verschenen. Men publiceerde internationale standaarden voor catalografie en verwerking van de bibliografische records op de computer. Wereldwijd voerden bibliotheken de bibliografische beschrijvingen op de computer in. In de jaren negentig werd het internet bereikbaar voor het grote publiek, vooral toen het World Wide Web werd ontwikkeld. Men begon met de grootschalige digitalisering van primaire teksten en afbeeldingen. Zoekmachines als Google werden steeds geavanceerder. Wetenschappelijke tijdschriften verschijnen tegenwoordig voornamelijk digitaal. Via bibliografische databanken kun je de artikelen in de tijdschriften opzoeken. Die tijdschriften zijn zeer duur, maar steeds meer wetenschappelijke publicaties verschijnen in Open Access, zodat ze voor een groter publiek toegankelijk zijn. Google Scolar is vaak de zoekmachine waar men mee start. Sociale media nemen een belangrijke plaats in, ook bij de communicatie van de wetenschappen en in de erfgoedsector.

De keynote lezing schetst de ontwikkelingen van de afgelopen decennia en gaat in op een aantal belangrijke langetermijntrends die zich nu beginnen af te tekenen.

12.00u - Broodjeslunch

13.00u - Namiddagsessie: “Op weg met elektronische informatie”

Jan Bollansee, “Databanken in de bibliotheek: klik hier voor meer informatie”

Jan Bollansee is verbonden aan de Universiteitsbibliotheekdiensten van de KU Leuven. In die hoedanigheid is hij stafmedewerker bibliotheek en onderwijs en teamleider van de dienst E-bronnen & Beleidsondersteuning. Deze centrale dienst beheert de licenties voor alle elektronische informatiebronnen in de collectie van de Universiteitsbibliotheek en staat in voor de activering en ontsluiting ervan.

Abstract: Het doel van de sessie is om bibliothecarissen die databanken willen aanbieden in hun bibliotheekcollectie, op een laagdrempelige manier te wijzen op een aantal aandachtspunten - gaande van beleidsmatige overwegingen tot concrete acties. Om te beginnen zal de spreker ingaan op de verschillende types van databanken die er zijn en op de inhoudelijke bijdrage die deze categorie van informatiebronnen levert aan een bibliotheekcollectie. Een tweede belangrijk gegeven zijn de licentiebepalingen die zowel in het geval van gratis als betalende databanken van toepassing kunnen zijn: dat gaat over de algemene en concrete gebruiksvoorwaarden verbonden aan de consultatie van die bronnen. Ten derde zullen heel praktische aspecten van ontsluiting naar en toegang voor de eindgebruiker aan bod komen. Nauw aansluitend daarbij is een bespreking van de manier waarop een bibliotheek ook kan werken aan de ontwikkeling van de informatievaardigheden van zowel haar eindgebruikers (die databanken en andere informatiebronnen zo efficiënt mogelijk moeten kunnen opzoeken en gebruiken) als haar medewerkers (die de eindgebruikers op een adequate wijze moeten kunnen ondersteunen in hun zoektocht naar informatie).

Op het einde van de sessie zullen een aantal reeds bekende en vertrouwde elementen de revue zijn gepasseerd, maar gaan de deelnemers ook geïnformeerd zijn over enkele nieuwe concepten en gegevens die samenhangen met actuele ontwikkelingen.

Els Schaerlaekens, “Werken met E-tijdschriften”

Els Schaerlaekens is teammanager E-Info in de bibliotheek van de Universiteit Antwerpen. Het E-info team is dagdagelijks bezig met de aanschaf en ter beschikkingstelling van tijdschriftenpakketten, databanken en E-books en met informatievaardigheden en ondersteuning van gebruikers. Els Schaerlaekens studeerde Moderne Geschiedenis aan de KU Leuven en Informatie- en Bibliotheekwetenschap aan de Universiteit Antwerpen.

Abstract: In universiteitsbibliotheken worden e-tijdschriften steeds meer de norm. De overgang naar een meer digitale collectie brengt nieuwe mogelijkheden met zich mee, zowel voor de bibliothecaris als voor de gebruiker. Deze lezing besteedt aandacht aan de klassieke bibliotheektaken van aanschaf, ter beschikking stellen, gebruikersondersteuning en collectie-evaluatie, maar dan voor elektronische tijdschriften. Dat gebeurt aan de hand van voorbeelden, met oog voor de valkuilen en met de nadruk op ‘best practices’. Ten slotte wordt stilgestaan bij de samenwerking tussen bibliotheken voor de aankoop van e-tijdschriften.

Ilse Depré, “E-boeken en bibliotheken, een moeizaam huwelijk?”

Ilse Depré was werkzaam bij Bibnet en de Openbare Bibliotheek Leuven en deed in die functies heel wat expertise op rond de digitale bibliotheek, nieuwe media en E-boeken. Begin dit jaar startte ze als freelance consultant en docent en verzorgt ze o.a. opleidingen rond digitaal lezen, tabletgebruik en sociale media.

Abstract: E-boeken maken een gestage opgang in Vlaanderen en ook de openbare bibliotheken sprongen vorig jaar mee op de digitale kar. Maar na een proefjaar verdwijnt de app alweer even van het toneel. Waarom is het voor bibliotheken zo moeilijk om e-boeken aan te bieden? We bekijken de problematiek aan de hand van voorbeelden uit binnen- en buitenland, zoals OverDrive, eReolen, Bibliovox, Vakantiebieb en E-boeken in de bib.

In tegenstelling tot de Angelsaksische landen, waar digitaal lezen de laatste jaren een sterke opmars kende, lijken e-boeken in Vlaanderen niet echt populair te worden. Het hoge btw-tarief (21% op e-boeken, tegenover 6% op papieren werken) en het links laten liggen van de digitale markt door uitgevers en boekenwinkels liggen hoogst waarschijnlijk aan de basis van die desinteresse. In de tweede helft van 2014 leek daar eindelijk verandering in te komen, dankzij de Tolino-campagne van Standaard Boekhandel en het uitleenmodel van de Vlaamse openbare bibliotheken.

In België en veel andere landen bepaalt het leenrecht dat openbare bibliotheken auteursrechtelijk beschermde werken, zoals boeken, tijdschriften, muziek en films, mogen uitlenen. In ruil ontvangen de auteurs een vergoeding. E-boeken en andere digitale downloadbare media, bijvoorbeeld in de vorm van streaming services, zonder fysieke drager (papier, cd, dvd …), vallen echter niet onder de strikte bewoordingen van het leenrecht. Indien bibliotheken dat soort digitale werken willen aanbieden, dan moet er onderhandeld worden met de uitgevers.

Voorbeelden uit binnen- en buitenland tonen aan dat de boekensector niet te trappelen staat om openbare bibliotheken hun maatschappelijke rol ook in een digitale context te laten vervullen. Het uitlenen van e-boeken is onderhevig aan heel wat beperkende voorwaarden: enkel longtail-titels of een minimaal aanbod van recente titels zonder bestsellers, DRM-beveiliging die het downloadproces bemoeilijkt of een hele reeks andere limieten die de voordelen van het digitale medium tenietdoen. Zo kan een titel vaak slechts door één lezer tegelijk ontleend worden, net zoals bij een fysiek boek, of ‘vernietigen’ e-boeken zichzelf nadat ze 26 keer werden ontleend, omdat de papieren variant dan ook versleten zou zijn.
In Vlaanderen ging Bibnet samen met uitgevers en ontwikkelaars aan tafel zitten om een beter uitleenmodel te ontwikkelen. Het proefproject, dat in mei 2014 startte, bood bibliotheekleden een app aan, voor tablets en smartphones (Android/iOS), waardoor gebruikers van e-readers al meteen uit de boot vielen. De andere voorwaarden zagen er echter beloftevol uit: van elk boek in de collectie kon men een tiental bladzijden lezen, de boeken werden offline opgeslagen, zodat men ook op plekken zonder wifi-verbinding, op de trein of op reis, verder kon lezen, en er was geen vervelende beperking op het aantal simultane lezers.

Toch wordt het project na een jaar ‘on hold’ gezet. Aanhoudende technische problemen met de app, de kostprijs voor de eindgebruiker (5 euro per 3 boeken) en het beperkte aanbod (415 titels bij de start in 2014) zorgden ervoor dat de weinige gebruikers ook weer snel afhaakten. In 2016 wordt een nieuw project gepland, met een ruimer aanbod en een sterkere technische infrastructuur. Hopelijk vinden de bibgebruikers intussen niet de weg naar het ruime illegale aanbod, waar de bib nu net een interessant en goedkoop alternatief voor bood.

Carine Dujardin, “Erfgoedwerking en bewaarbibliotheek in het digitale tijdperk”

Carine Dujardin is hoofd van de erfgoedbibliotheek van het Leuvense Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving (KADOC), bestuurslid van de VRB en zetelt voor OLAV (Overleg Landelijke Archieven Vlaanderen) in de SARC, Strategische Adviesraad Cultuur, Jeugd, Sport en Media , Sectorraad Kunsten en Erfgoed. Ze studeerde geschiedenis aan de KU Leuven, behaalde een doctoraat in missiegeschiedenis en publiceert o.a. rond boekgeschiedenis en iconografie.

Abstract: Voor middelgrote erfgoed- en bewaarinstellingen als KADOC zijn de uitdagingen in het digitale tijdperk immens. Ze situeren zich zowel op het niveau van het verzamelen, het bewaren, het ontsluiten, als op het niveau van het onderzoek en de publieksgerichte valorisatie. In het eerste deel gaat de spreekster in algemene termen op de uitdagingen in. In het tweede deel zet ze uiteen hoe een bewaarinstelling als KADOC zijn erfgoedwerking daarop afstelt. Ze doet dat aan de hand van drie cases die worden ontwikkeld:

1. De “scan-on-demand” functionaliteit in de (virtuele) leeszaal, die “het maken van kopieën” vervangt.
2. Het digitaliseringsproject Kerk en Leven, decennialang het meest gelezen weekblad in Vlaanderen.
3. Grijze literatuur in het digitale tijdperk: harvesten, bewaren en ter beschikking stellen van e-born tijdschriften.

In het afsluitende gedeelte en debat wordt ingegaan op die elementen en praktijken die bruikbaar zijn voor particulieren en kleine instellingen.

Geert Van Reyn, “Huis-, tuin- en keukentips bij kleinschalige digitaliseringsprojecten”

Geert Van Reyn is onderzoeker aan het Studie- en Documentatiecentrum "Capuchins in the Low Countries" , gevestigd in de Leuvense Maurits Sabbebibliotheek. Hij is bibliothecaris van het Augustijns Historisch Instituut en redactielid van het tijdschrift Augustiniana. Hij is tevens bestuurslid van de VRB.

Abstract: Er is logischerwijs een zekere terughoudend van bibliotheken die over beperkte werkingsmiddelen beschikken om mee op de digitaliseringstrein te springen. De bedoeling van deze voordracht is een op de praktijk gericht basisstappenplan voor te stellen, gebaseerd op ervaringen opgedaan tijdens het digitaliseringsproject van Capuchins in the Low Countries (Faculteit van Theologie en Religiewetenschappen, KU Leuven). Dat stappenplan vertrekt van de vraag “wat digitaliseer ik” en gaat via “hoe digitaliseer ik” tot “hoe presenteer ik mijn resultaten”, waarbij veel aandacht wordt besteed aan kleine, nuttige tips. Die werkwijze wordt laagdrempelig gehouden, met de bedoeling om enerzijds zoveel mogelijk (kleinere) bibliotheken over de streep te trekken om zelf kleinschalige digitaliseringsprojecten op te starten en uit te voeren en anderzijds een discussie op gang te brengen waarin verdere aanvullingen en alternatieven worden voorgesteld.

15.30u - Koffiepauze

16.00u - Joris Deene, “Het auteursrechtelijk kluwen: mogelijkheden en beperkingen”

Joris Deene studeerde Rechten aan de Universiteit van Gent en volgde een postgraduaat International Copyright aan de Universiteit van Amsterdam. Van 2002 tot 2010 was hij assistent aan de Universiteit Gent voor de materie informaticarecht en intellectuele eigendomsrechten. Hij heeft tientallen publicaties op het domein van de intellectuele eigendom op zijn naam staan. Hij is gastdocent aan de Universiteit Gent en adviseert het Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (http://www.auteursrechtensamenleving.be/).

Abstract: Joris Deene geeft een korte uiteenzetting over auteursrecht in een digitale omgeving, met de nadruk op de praktijk. Hij neemt ook deel aan het rondetafelgesprek, waar praktische vragen van de deelnemers worden behandeld.

16.30u - Rondetafelgesprek

17.15u - Receptie

De studiedag is een samenwerking van VRB, Expertisehouders Levensbeschouwelijke Collecties en de VVBAD.

PRAKTISCH
Prijs: 55 euro voor VVBAD-leden | 85 euro voor niet-leden
Plaats: Universiteit Antwerpen, lokaal D015