Sinds de stedelijke bibliotheek van Aalst in 2018 verhuisde naar een nieuw gebouw en de nieuwe naam ‘Utopia’ kreeg, is het aantal vragen voor rondleidingen exponentieel gestegen. Het feit dat Utopia twee belangrijke prijzen in de wacht gesleept heeft en dat het gebouw esthetiek uitstraalt, heeft de bibliotheek dan ook geen windeieren gelegd. Vragen naar rondleidingen vanuit de onderwijssector (van kleuter- tot volwassenenonderwijs) zitten bijvoorbeeld duidelijk in de lift.

We zien dat er een belangrijke rol weggelegd is voor samenwerking met het onderwijs. We voorzien in een uitgebreid aanbod aan educatieve pakketten en rondleidingen, die inspelen op maatschappelijke tendensen en op de leefwereld van ons doelpubliek. Samenwerken met scholen is voor ons een uitgelezen kans om jongeren en hun leerkrachten warm te maken voor onze volledige bibliotheekwerking.

In dit artikel lichten we twee educatieve pakketten van onze werking rond mediawijsheid toe. Voor de lagere school bieden we een educatief spel rond cyberpesten en online veiligheid aan: Ontmasker de pestkop. Met leerlingen van het secundair onderwijs gaan we via een rondleiding genaamd Fake news dieper in op nepnieuws en desinformatie. Beide projecten zijn met aandacht voor mediabegrip uitgewerkt binnen het team Publiekswerking, maar ook mediagebruik komt ruimschoots aan bod.

Ontmasker de pestkop

De website van Mediawijs - het Vlaamse Kenniscentrum Digitale en Mediawijsheid (www.mediawijs.be) - vermeldt dat een op de tien jongeren recent slachtoffer was van cyberpesten, dat vaak zijn oorsprong vindt op school. Bibliotheekmedewerker Ine Seppion volgde drie jaar geleden bij Mediawijs de opleiding tot mediacoach. Als eindproject voor deze opleiding ontwierp ze het educatieve spel Ontmasker de pestkop.

Een ideaal spel om op de Aalsterse jongeren los te laten. Kinderen en jongeren spenderen hun vrije tijd vaker en vroeger online. Als zij zonder enige vorm van begeleiding of educatie de wereld van het internet verkennen, kunnen daar risico’s mee gepaard gaan. Dit educatief pakket wil leerlingen op een speelse manier informeren over de kwalijke gevolgen van cyberpesten en hen online weerbaar maken.

Inmiddels wordt het spel al voor het derde schooljaar op rij aangeboden aan klassen uit het zesde leerjaar. Een licht Ine Seppion en Hilde Van den Eeckhaut, Utopia herwerkte versie maakt het mogelijk om het pakket dit schooljaar ook aan te bieden aan enkele klassen uit het bijzonder onderwijs.

Ontmasker de pestkop is een eliminatie-spel geïnspireerd op het gezelschapsspel Wie is het?, waarbij elke leerling een rol (een virtueel personage) toegewezen krijgt in een fictieve klasgroep. Aan de hand van tips die ze verzamelen in vijf verschillende vragenrondes, proberen de kinderen door eliminatie te achterhalen wie van de groep de rol van pestkop heeft, en wie de rol van slachtoffer. Maar er zijn ook drie leerlingen die het spel moeten saboteren, door valse informatie te verspreiden en zo hun klasgenoten te misleiden.

De vijf rondes, die in kleine groepjes gespeeld worden, zijn zeer gevarieerd. Er wordt zowel beroep gedaan op communicatieve als digitale vaardigheden. De leerlingen gaan met verschillende apps aan de slag, zoals Google Hangouts, Socrative, Mentimeter, Kahoot!, enzovoort. Ze leren ook navigeren tussen verschillende programma’s.

Het communicatieve aspect ligt in het beantwoorden van de vragenrondes. Er zijn verschillende vragenrondes met meerkeuzevragen, open vragen, stellingen en situaties rond cyberpesten. Leerlingen worden uitgedaagd om hun antwoorden te beargumenteren. Er wordt de tijd genomen om hun antwoorden en verschillende argumenten in groep te bespreken zodat de leerlingen wat van elkaar kunnen opsteken.

Het spel eindigt met een positieve noot. De leerlingen moeten een talent of een positieve eigenschap van een klasgenoot in de kijker zetten en op een post-it noteren. Nadien moeten alle leerlingen de juiste post-it bij de juiste leerling leggen. Door op deze manier een beroep te doen op het empathisch vermogen van de jongeren, focussen we met deze workshop niet enkel op kennisoverdracht, maar is het ook onze ambitie om het algemeen welbevinden binnen de groep significant te verhogen.

Fake news 

Als je de dagelijkse actualiteit een beetje volgt op de tv, via de radio of de krant, dan is de term fake news of ‘nepnieuws’ nooit ver weg. Omdat nepnieuws momenteel een heet hangijzer is – en iedereen er vroeg of laat zelf wel eens mee geconfronteerd wordt –, hebben we een rondleiding uitgewerkt rond misleidende informatie, voor leerlingen van het secundair onderwijs.

Als je aan jongeren vraagt waarmee ze fake news associëren, dan kennen ze vaak de Nederlandse vertaling ‘nepnieuws’ of krijg je een opsomming van woorden zoals ‘vals’ en ‘bedrog’, maar een uitvoerige uitleg blijft achterwege. Volgens Mediawijs is Facebook de belangrijkste nieuwsbron voor bijna de helft van de Vlaamse jongeren, en het herkennen van nepnieuws is voor hen geen evidentie.

Met ons project proberen we jongeren bij te brengen dat fake news complexer is dan de term laat uitschijnen. Fake news is een verzamelnaam geworden voor verschillende fenomenen (bijvoorbeeld voor zogenaamd slechte journalistiek en voor satire en propaganda) die al snel als nepnieuws bestempeld worden.

Wij leren hun om niet alles onder dezelfde noemer van nepnieuws te plaatsen, maar om een onderscheid te maken (we gebruiken ook termen zoals desinformatie, misleidende informatie en informatievervuiling).

De rondleiding heeft een meervoudige opzet. Enerzijds leren we de leerlingen de (fysieke) bibliotheek (beter) kennen met aandacht voor de collectie en het bibliotheekreglement. In kleine groepjes en met een tablet in de hand gidsen ze zichzelf doorheen de verschillende verdiepingen van de bibliotheek. Daarnaast leren we hun werken met de publiekscatalogus en het krantenarchief zodat ze zelfstandig aan de slag kunnen en betrouwbare bronnen kunnen raadplegen.

Anderzijds willen wij tijdens de rondleiding de kennis van de leerlingen rond nepnieuws uitbreiden. De redenen waarom bepaalde mensen nepnieuws verspreiden, komen aan bod. Begrippen zoals deep fakes, framing, trolling, satire, haatspraak en complottheorieën worden verduidelijkt.

De deelnemers krijgen tools mee om nepnieuws beter te herkennen. Scholen kunnen kiezen voor een korte sessie van 50 minuten of een langere sessie van 100 minuten.

De korte sessie bestaat uit een rondleiding met tablets (iPads) die ingesteld zijn met de app Actionbound: de leerlingen worden naar verschillende locaties in de bibliotheek geleid, waar ze opdrachten moeten oplossen. Ze krijgen informatie en weetjes, en krijgen na het beantwoorden van de vragen en opdrachten onmiddellijk feedback. Zo is de tablet een krachtig instrument in hun leerproces.

De langere sessie is een uitbreiding van de korte sessie: naast de rondleiding met tablets, is er een quiz over fake news. Daarvoor gebruiken we Kahoot!, een quiz-app. De leerlingen kunnen opnieuw interactief antwoorden met behulp van tablets. Het spelelement maakt de inhoud minder schools. De oplossingen worden toegelicht aan de hand van een powerpoint met beeld- en filmmateriaal.

De leerkrachten krijgen een bronnenlijst mee over fake news. Zij kunnen ervoor kiezen om in de klas het thema verder uit te diepen. Inspiratie voor onze rondleiding en quiz haalden we bij de online EDUbox Fake News van VRT NWS, en bij websites zoals www.mediawijs.be en www.mediawijsheid.nl.

Niets staat Utopia en de Aalsterse scholen nog in de weg om een sterk team te vormen in het stimuleren van mediawijsheid. Uit onze evaluaties leren we dat leerkrachten onze activiteiten weten te smaken. Voor sommige activiteiten moeten we scholen al op een wachtlijst zetten. Dit bewijst dat onze activiteiten het lesaanbod van de leerkrachten verrijken.