Op 6 november 2022 organiseerde de Koninklijke Bibliotheek (KB), nationale bibliotheek in Den Haag (Nederland) voor het eerst een zogenaamd Fake News Festival. Medewerkers van de KB en een aantal externe sprekers brachten er in diverse sessies thema’s aan bod, verbonden met het begrip ‘fake news’ in de ruimste zin van het woord. Nieuwsgierig naar de mogelijkheden voor onze eigen organisatie maakten wij die zondag de verplaatsing noordwaarts.

Iets meer dan honderd aanwezigen tekenden present op die druilerige herfstdag. Al vlug bleek dat het naar leeftijd vrij gevarieerde publiek geëngageerd was en openstond voor interactie. Dat kwam goed uit, want de organisatie had zelf gekozen voor participatie en laagdrempeligheid. De workshop rond Delpher was hiervan een goed voorbeeld. Het gebruik van deze databank met miljoenen pagina’s uit historische kranten, boeken en tijdschriften is intussen goed ingeburgerd bij historici. Toch bleek dat een flink aantal deelnemers de website nog niet of nauwelijks gebruikt had.

Na een korte introductie over de werking van de website en over het principe van de verzuiling (met ideologisch geïnspireerde kranten en dito berichtgeving) mochten de deelnemers in de KB-leeszaal zelf aan de slag. Aan de hand van een praktische case (de rellen op de kroningsdag van koningin Beatrix op 30 april 1980) bekeken de bezoekers de frontpagina’s van de kranten (gemakkelijk vindbaar via de zogenaamde ‘geboortedagkrant’). Het verschil was duidelijk. Het ging van afkeurende tot ondersteunde reacties op de door krakers georganiseerde rellen en het wel of niet gebruiken van beeldmateriaal in de kranten. Achteraf beschouwd mikte deze workshop eerder op het leren toepassen van historische bronnenkritiek dan op het herkennen en analyseren van fake news.

De sessie met het onafhankelijke internationale collectief van onderzoekers Bellingcat sloot meer aan bij het centrale thema. Het werd duidelijk hoe een breed scala aan online bronnen mogelijkheden biedt om onderzoek te doen rond bepaalde thema’s, ook bijvoorbeeld voor Open Source Intelligence (OSINT). Grondige analyse van een foto levert brokstukjes informatie op, die stuk voor stuk de waarheid dichterbij brengen. Foto’s op sociale media of in de massamedia kunnen met het nodige speurwerk in een andere (juiste) context geplaatst worden.

De KB heeft intussen een eigen politiek ontwikkeld voor het archiveren van websites. De specialist was in de verzameling gedoken om vooral sites rond verhalen over het einde van de wereld of UFO-objecten naar boven te halen. De bron biedt mogelijkheden om maatschappelijke onderstromen en randverschijnselen te documenteren en te analyseren. Diezelfde verborgen ideeën zijn uiteraard ook in de gedrukte stukken terug te vinden. De uitgebreide collectie oude drukwerken in het bezit van de KB leverde talrijke voorbeelden op, niet enkel van gekleurde berichtgeving, maar eveneens van hoe dat reeds in het verleden tot een dramatische afloop kon leiden. De onthoofding van de Hollandse staatsman Johan van Oldenbarnevelt was bijvoorbeeld voor een belangrijk deel het gevolg van allerlei geruchten die de ronde deden in pamfletten.

Even buiten de lijntjes kleuren op een dergelijke dag kon geen kwaad. Een workshop over het gebruik van sociale media bij jongeren kaderde eerder in het concept mediageletterdheid of mediawijsheid. Het blootleggen van mechanismen zoals overrompeling, sociale druk (fomo: fear of missing out), zichzelf neerzetten als merk enzovoort gaf een verhelderende kijk. Het publiek werkte hier flink mee. Uitwisseling van ideeën tussen ouderen en jongeren en de inbreng van een aantal onderwijsmensen zorgde voor een mooie verrijking.

Het Fake News Festival van de KB Den Haag was een inspirerende dag. Mijn persoonlijke conclusie was dat zowat iedere collectiebeherende organisatie (archief, bibliotheek, museum) aan de slag kan met het concept. In de kranten en periodieken, fotocollecties, boeken en zeker ook sociale media-archivering barst het van voorbeelden die kunnen dienen om kritisch denken bij het publiek aan te scherpen. Aan de slag.