Online archiveringsinitiatieven zijn de toekomst. Een van die initiatieven, dat in de schoot van het Rijksarchief tot stand gekomen is, is het project SODHA. SODHA staat voor Social Sciences and Digital Humanities Archive en doet dienst als platform voor hergebruik van onderzoeksgegevens binnen het veld van de sociale en humane wetenschappen. Wetenschappers geven onderzoeksgegevens in bewaring aan SODHA, dat op zijn beurt de onderzoeksgegevens voor hergebruik online ter beschikking stelt aan geïnteresseerde wetenschappers, ondernemingen of burgers. SODHA maakt het mogelijk om vrij toegang te krijgen tot onderzoeksgegevens. De onderzoeker behoudt alle controle over de data en beslist zelf hoe de onderzoeksgegevens gedeponeerd worden. De gedeponeerde (meta)data krijgen erkenning als volwaardige onderzoeksoutput door middel van een digital object identifier (DOI). Open datasets worden meteen gedownload via de website. De infrastructuur SODHA maakt gebruik van de software Dataverse, een gratis en opensource-webtoepassing ontwikkeld door het Institute for Quantitative Social Sciences (IQSS) van Harvard University. SODHA biedt twee belangrijke diensten aan: een data repository enerzijds en de mogelijkheid om herbruikbare gegevens te zoeken en te downloaden anderzijds.

Het opzet van dit artikel is om na te gaan of online archieven zoals SODHA in staat zijn om op duurzame wijze waarde te creëren. Het woord ‘waarde’ moet, voor de doeleinden van dit artikel, vooral begrepen worden als enerzijds de functionele waarde van gedigitaliseerde (onderzoeks)- gegevens en anderzijds de symbolische waarde. Documenten die door archieven gedigitaliseerd worden (en de daarbij inbegrepen onderzoeksgegevens), stellen de ontvanger ervan in staat om innovatieve ontwikkelingen te verwezenlijken, en vormen een buitengewone bron van gegevens die kan bijdragen aan de verbetering van de interne markt en de ontwikkeling van nieuwe toepassingen voor consumenten en rechtspersonen. Dat is de mogelijke functionele waarde van erfgoed. Erfgoed heeft echter ook een symbolische waarde, in hoe het bijdraagt aan de totstandkoming van een efficiënte kennismaatschappij.

Toepasselijke regels op online platformen voor hergebruik van (onderzoeks)gegevens

Veel online archiveringsplatformen worden aangeboden in de schoot van nationale archieven. SODHA is ook zo’n platform. De bevoegdheid van die platformen wordt dan vaak vastgesteld op basis van de relevante nationale archiefwetten. In België heeft het Rijksarchief bijvoorbeeld als missie “het verzekeren van het behoud en beheer van archieven, in eender welke vorm, geproduceerd of beheerd door openbare instellingen […]”. SODHA is echter een vreemde eend in de spreekwoordelijke bijt. De onderzoeksgegevens die verzameld en ter beschikking gesteld worden, zijn geen echte archieven in de zin van de Archiefwet waarvoor een wettelijke plicht tot archivering geldt. Het gevolg van die vaststelling is dat de juridische contouren anders liggen dan voor de traditionele archieven. Met de introductie van de Richtlijn 2019/1024 inzake het hergebruik van overheidsinformatie op Europees vlak, is er nu ook voor onderzoeksgegevens een juridisch kader wanneer het gaat om de terbeschikkingstelling ervan.

Artikel 10 van de Richtlijn verplicht de lidstaten ertoe om de beschikbaarheid van onderzoeksgegevens middels nationale beleidsmaatregelen te ondersteunen. En dat volgens het principe van open, door standaardinstellingen, en volgens de FAIR-beginselen (findable, accessible, interoperable en reusable). De opendata-wetgeving biedt een juridisch kader aan voor hergebruik van overheidsinformatie. Opendata-regelgeving refereert in feite aan het verzekeren van de functionele erfgoedwaarde, wat de taak is van (publieke) erfgoedinstellingen die collecties beheren. Die waarde moet op duurzame wijze tot stand komen. In de context van een functionele waardering verwijst duurzaamheid naar het hanteren van een methode die een verdeling van economische voordelen mogelijk maakt zonder de belangen van actoren die niet direct betrokken partij zijn bij een digitaal hergebruikbeleid, in gevaar te brengen. Kortom, online archiefplatformen zoals SODHA moeten ervoor zorgen dat (intrinsieke) waarde gecreëerd wordt zonder de rechten van derden te schenden.

In dit artikel ga ik na in hoeverre het nastreven van die functionele waarde in conflict komt met andere regelgevingen. De opendata-regels staan immers op gespannen voet met andere regelgeving, met name de auteurswetgeving, de privacywetgeving en de mededingingswetgeving. Die regels kunnen het toegankelijk, maar vooral het openbaar maken van die data bemoeilijken. Deze conflicten vloeien voort uit de uitdaging om een kennismaatschappij te ontwikkelen ‘zo open als mogelijk, maar zo gesloten als nodig’. Ik sluit af met enkele evaluerende opmerkingen rond de impact van die wetsconflicten op de efficiëntie van de opendataregelgeving. Efficiëntie wordt dan opgevat als een graadmeter voor de symbolische waarde van erfgoed, met name het belang voor de creatie van een op gegevens gebaseerde maatschappij.

Auteursrecht

Een nieuwigheid in de nieuwe auteurswet (in werking sinds 1 augustus 2022) die van belang is in de context van hergebruik, is de invoeging van een uitzondering voor erfgoed (het auteursrecht verbiedt elke reproductie of mededeling aan een publiek tenzij men onder een wettelijke uitzondering valt). Deze uitzondering bepaalt dat de auteur zich niet kan verzetten wanneer een instelling voor cultureel erfgoed zijn of haar werk reproduceert of aan het publiek meedeelt in een niet-commerciële context. Belangrijk hierbij is dat het moet gaan om een werk dat niet of niet meer in de handel is en dat permanent deel uitmaakt van de collectie van de instelling.

De vereiste dat de werken voor hergebruik aangeboden moeten worden via speciale terminals in de gebouwen van die instellingen, is weggelaten in de nieuwe Auteurswet. Dat betekent concreet dat het online downloaden van auteursrechtelijk beschermde documenten in de toekomst mogelijk moet zijn. De nieuwe clausule is mogelijk toch problematisch, omdat bij hergebruik (onderzoeks)gegevens niet altijd behoren tot de permanente collectie. Bij het SODHA-platform is er sprake van een bewaargeving door dataverstrekkers, waardoor men niet onder de erfgoeduitzondering valt, maar eerder verplicht is binnen een licentiecontext te werken. Het is de dataverstrekker die een keuze moet maken uit de beschikbare licenties. SODHA maakt gebruik van het licentiemodel creative commons voor het beschikbaar maken van onderzoeksgegevens aan gebruikers, in overeenstemming met de regels en praktijken van het Consortium of European Social Science Data Archives (CESSDA), de Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities (DARIAH) en de toepasselijke Belgische en Europese regelgeving. SODHA bevordert het gebruik van auteursrechtlicenties van het type CC-BY. Indien een ander soort erfgoed dan onderzoeksgegevens aangeboden wordt voor hergebruik, en indien die auteursrechtelijk beschermde gegevens behoren tot de eigen collectie van de erfgoedinstellingen, dan is het van cruciaal belang om te bepalen of het erfgoed nog in de handel is of niet. Een due diligence van het erfgoed dat het voorwerp is van hergebruik dringt zich dan op. Volgens de memorie van toelichting van de nieuwe auteurswet volstaat het om die oefening door middel van een steekproef te doen, wat een aanzienlijke vermindering van de administratieve last is voor erfgoedinstellingen. Een beoordeling van geval per geval is niet nodig. Er zal indien nodig wel een licentie onderhandeld moeten worden met een door de overheid nog aan te stellen beheersvennootschap en de auteursrechtelijke werken zullen voor ze aan het publiek meegedeeld worden, gedeponeerd moeten worden in een Europees portaal, zodat de auteur een opt-out uit het licentiesysteem kan uitoefenen.

Privacy

Hergebruik van onderzoeksgegevens door derden is nauw verweven met de toestemmingsvereiste uit de privacywet. Dat betekent dat er toestemming van de betrokkene nodig is om de persoonsgegevens te kunnen archiveren, verzamelen en door te geven voor hergebruik. Toestemming is een van de rechtsgronden in de privacywet. Indien een online platform louter opereert als ‘archivaris’ van onderzoeksgegevens, is er geen toestemming nodig. Archieven kunnen immers een beroep doen op de uitzondering voor archivering in het algemeen belang.

De uitzondering voor wetenschappelijke, historische of statistische doeleinden vormt de enige mogelijkheid om hergebruik toe te staan zonder dat er toestemming bekomen is. De Belgisch privacywet bevat wel een opsomming van technische en organisatorische maatregelen voor wetenschappelijk, statistisch en historisch onderzoek. Om de keuze te bepalen van de technische maatregel maakt de privacywet een onderscheid tussen verwerking van gegevens door een entiteit (de zogeheten ‘gegevensverantwoordelijke’) die dezelfde dan wel verschillend is van de entiteit voor de oorspronkelijke verwerking. In het eerste geval moet men pseudonimiseren, maar mag de verantwoordelijke voor een latere verwerking depseudonimiseren als dat noodzakelijk is voor het onderzoek. Indien de entiteit die verantwoordelijk is voor de latere verwerking verschillend is, is men verplicht te pseudonimiseren zonder dat de latere gegevensverantwoordelijke over de sleutels tot depseudonimiseren kan beschikken.

De manier waarop erfgoedinstellingen die opendata-platformen hosten, de controle over de verwerking van (onderzoeks)- gegevens invullen, zal doorslaggevend zijn om te bepalen of er gedepseudonimiseerd kan worden door de gegevensverantwoordelijke voor de latere verwerking. Dat betekent concreet dat men als online archiefplatform zijn toevlucht zal moeten nemen tot werkmethodes op basis van cut off datums of het louter publiceren van metadata die verwijzen naar de oorspronkelijke datasets die in repository’s van andere onderzoeks- of culturele instellingen bijgehouden worden, wanneer men gegevens ter beschikking stelt die verwerkt werden door onderzoekers die niet behoren tot de instelling die het online platform opgericht heeft. Zoniet, dan zouden persoonsgegevens in onderzoeksgegevens gepseudonimiseerd moeten worden, wat een zware administratieve last is. Als er één les is die hieruit getrokken kan worden, dan is het wel dat het cruciaal is dat onderzoekers toestemming vragen aan datasubjecten voor de oorspronkelijke, maar vooral ook voor de latere verwerking van hun gegevens.

Los van de vraag of er verschillende gegevensverantwoordelijken zijn, maakt de privacywet ook een onderscheid tussen de mededeling van gegevens aan nietgeïdentificeerde derden en aan geïdentificeerde derden. Het is duidelijk dat SODHA door het gebruik van een aanmeldingsen registratiesysteem datasets meedeelt aan geïdentificeerde derden. De mededeling van niet gepseudonimiseerde gegevens die verwerkt worden met het oog op wetenschappelijk of historisch onderzoek aan geïdentificeerde derden is mogelijk via online downloads indien er uitdrukkelijk toestemming gegeven werd voor de mededeling, de betrokkene de gegevens zelf openbaar maakte en de gegevens samenhangen met het historisch karakter van de betrokkene of met het historisch karakter van feiten waarbij de persoon betrokken was. Dergelijke nietgepseudonimiseerde mededelingen kunnen bovendien alleen plaatsvinden in een ‘safe room’-environment, bijvoorbeeld een leeszaal, indien er gevoelige persoonsgegevens meegedeeld worden. Voor de verspreiding van persoonsgegevens aan nietgeïdentificeerde personen bestaat er een gelijkaardige regeling in de privacywet. Die regeling is van toepassing op de publicatie van wetenschappelijke bijdragen.

Mededinging Tot slot moet ook het conflict tussen hergebruik van onderzoeksgegevens en de mededingingsregels aangehaald worden. Open data en mededingingsregels sluiten elkaar in principe uit. Mededingingsregels zijn namelijk enkel van toepassing op ondernemingen. SODHA of andere opendata-platformen binnen erfgoedinstellingen hebben geen aparte rechtspersoonlijkheid en belangrijker: zijn geen entiteiten die een economische activiteit uitoefenen, waardoor de mededingingsregels niet van toepassing zijn. Desalniettemin zijn er toch enkele regels omtrent vrije mededinging in de opendata-wetgeving opgenomen. De voornaamste bezorgdheid is het verlenen van een exclusief gebruik op bepaalde datasets en het niet discrimineren ten opzichte van derde partijen als men als erfgoedinstelling gegevens voor eigen commerciële activiteiten zou hergebruiken.

Besluit Uit bovenstaande analyse blijkt dat de huidige stand van de wetgeving rond auteursrechten en privacy grondig verbeterd en aangepast is aan de noodwendigheden van een hedendaags opendata-beleid. De juridisch tegengestelde belangen van de betrokken partijen en derden bij hergebruik lijken intussen steeds meer en meer op elkaar afgestemd te zijn. Mits wat bijkomend creatief denkwerk, kunnen opendata-platformen perfect functioneren. Het pad lijkt daardoor geëffend voor de realisatie van de functionele waarde van erfgoed.

Een duurzame creatie van waarde bij hergebruik vergt ook dat de doelstellingen van een andere waarderingsmethode vervuld worden. Om de naleving van de bovenstaande tegenstrijdige belangen nauwlettend in het oog te houden, worden opendata-platformen in de toekomst ook onderworpen aan monitoring en toezicht door de federale overheid, als gevolg van de implementatie van de Europese Data Governance Act. Die toezichtverplichtingen impliceren een constante stroom van rapporten en informatie naar de toezichthoudende overheid, om een duurzame omgeving te creëren.

Het onderdeel ‘toezicht’ hangt nauw samen met de sociale of symbolische waardering van erfgoed, waarbij men de vraag kan stellen of een goed informatiebeheer gegarandeerd kan worden door de bestaande regelgeving die de openbare archiefsector aanbelangt. Duurzaamheid hangt hier samen met de vraag in hoeverre digitale archivering en hergebruik ingebed zijn in een efficiënt juridisch kader. Efficiëntie wordt opgevat als de evolutie naar een op gegevens gebaseerde samenleving – waarin gegevens uit verschillende domeinen en activiteiten gebruikt worden – die het leven van elke burger in de Europese Unie beïnvloedt, onder meer doordat zij nieuwe manieren van toegang tot en verwerving van kennis mogelijk maakt. Deze vragen kunnen alleen beantwoord worden indien opendata-platformen zoals SODHA (1) hun diensten kunnen voortzetten onder de auspiciën van de toezichthoudende overheid, zodat er een gezond concurrerend klimaat inzake gegevensdeling ontwikkeld kan worden en (2) hun bevindingen kunnen meedelen, zodat toezichthouders verbeteringen in de toepasselijke wetgeving kunnen aanbevelen. Kortom, het is nog even wachten tot de wisselwerking tussen open data en andere overheidsregulering uitgroeit tot een duurzaam huwelijk, maar het stadium van het aftasten alsof het om een plotse verliefdheid zou gaan, zijn we in ieder geval voorbij.