Terug van nooit weggeweest?

Het gebruik van thesauri in collectiebeheersystemen is de laatste decennia een evidentie geworden voor culturele erfgoedorganisaties. Gestructureerde trefwoordenlijsten hebben immers een aantal voordelen, zoals uniformiteit, doorzoekbaarheid en meertaligheid. Nóg interessanter wordt het als er een thesaurusstandaard gebruikt wordt, een thesaurus die ontwikkeld, onderhouden en uitgebreid wordt door een (internationale) instantie en die door een grote groep professionelen gebruikt wordt. Hierdoor verhoogt men bijvoorbeeld de interoperabiliteit tussen collecties.

De Art & Architecture Thesaurus (AAT), beheerd door het Getty Research Institute, is zo’n internationale standaard. De AAT is grotendeels vertaald naar het Nederlands en uitgebreid met lokale termen.

Op 3 mei 2022 organiseerden drie leden van de AAT-redactie, Karen Andree (UAntwerpen) Mieke Van Doorselaer (FARO) en Eva Coudyzer (Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, KIK), een studiedag over de stand van zaken in verband met het gebruik en de mogelijke toepassingen van de AAT of andere standaardthesauri.

De studiedag vond plaats in het Klooster van de Grauwzusters in Antwerpen en werd geopend door Trudi Noordermeer, Departementshoofd Universiteitsbibliotheek en -archief van de UAntwerpen (hoofdsponsor). De studiedag werd gemodereerd door Tom Deneire (Anet, UAntwerpen).

De AAT in collectiebeheersystemen

Nathalie Poot en Soetkin Vanhauwaert (KU Leuven) presenteerden de online catalogus Blendeff.be, die data uit twee verschillende databanken en digitale beeldbanken samenbrengt en ontsluit in een gemeenschappelijke catalogus voor de wetenschappelijke collecties en kunstverzamelingen van de KU Leuven. In Blendeff wordt de AAT gebruikt voor het bepalen van de objectnaam en het materiaal, maar er worden ook links gelegd met onder andere GeoNames en Virtual International Authority File (VIAF).

Het vervangen van de lokale thesaurus door de AAT was een tijdrovende en veeleisende taak. Voor het linken naar de AAT werd gebruikgemaakt van onder andere OpenRefine, maar er is ook een manuele controle.

Bob Coret (Netwerk Digitaal Erfgoed) stelde het Termennetwerk voor, een technisch hulpmiddel dat toelaat om terminologie vanuit een centrale databank automatisch te verbinden met andere thesauri. In het netwerk zit een reeks thesauri die aan elkaar gelinkt worden door het semantische datamodel Simple Knowledge Organization System (SKOS). Leveranciers van collectiebeheersystemen kunnen een koppeling naar het Termennetwerk inbouwen: op deze manier moeten thesauri niet individueel in de databank geïmplementeerd worden.

De AAT om metadata te vertalen, te verrijken en te verbinden

De AAT is beschikbaar als linked open data (LOD), wat het mogelijk maakt om er automatisch beschrijvingen en metadata mee te linken. Jolan Wuyts (Europeana) legde uit hoe ze in Europeana zoveel mogelijk semantische links leggen met concepten die aangeleverd worden. Ongeveer 1,5 miljoen concepten in Europeana Collections zijn momenteel gelinkt met semantische bronnen, waaronder de AAT en Wikidata. Op deze manier wordt er bijvoorbeeld meertaligheid verkregen. 

Op het platform Collectie van de Gentenaar, gepresenteerd door Olivier Van D’huynslager (Design Museum Gent), wordt de AAT gebruikt om collecties met elkaar te verbinden. Het platform verenigt het erfgoed van het Design Museum Gent, STAM, Industriemuseum, Huis van Alijn en Archief Gent. Er werd voor gekozen om de bestaande data en infrastructuur van elke instelling te behouden. In een interne valorisatiefase worden de metadata per instelling ‘opgekuist’ en gealigneerd met het handboek Invulboek Objecten. Een data intervention team reconcilieert de metadata vervolgens met de AAT, maar ook met andere bronnen zoals Kunstenpunt.

De AAT als indexeringstool voor bibliotheken

Karen Andree (UAntwerpen) lichtte Anet toe, een wetenschappelijk automatiseringsnetwerk dat gebruikt wordt voor het toekennen van onderwerpstrefwoorden. In het centrale collectiebeheersysteem werd een kopie van de Getty-AAT geïmporteerd waar aanpassingen en gespecialiseerde trefwoorden aan toegevoegd kunnen worden. De interne AAT-werkgroep zorgt er vervolgens voor dat deze opgenomen worden in de Getty-AAT.

Arne Wossink (Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), Nederland) presenteerde Vesper, een applicatie die ontwikkeld werd door Anet. Vesper is een platform voor de uitwisseling van bibliografische gegevens met behulp van de AAT. De applicatie is ontwikkeld om te bekijken welke trefwoorden er gebruikt worden en hoe deze matchen met trefwoorden die andere bibliotheken aan eenzelfde publicatie geven.

Iconclass als hulpmiddel voor het vertalen en beschrijven van objecten met AI

Nicolay Banar (UAntwerpen) toonde in zijn presentatie aan dat standaardterminologieën kunnen helpen bij het geautomatiseerd vertalen van titels en bij het beschrijven van kunstwerken door artificiële intelligentie (AI). In een van de onderzoeken werd onderzocht of het classificatiesysteem Iconclass kan helpen om AI-modellen kunstwerken te laten beschrijven. Daarbij werden eerst verschillende markante gebieden geïdentificeerd op een beeld en ook de titel van het werk werd geanalyseerd. Zowel de beelden als de titels werden vervolgens automatisch gelinkt aan Iconclass. Hoewel er nog een redelijke foutmarge bestaat en manuele nacontrole nodig is, zijn de resultaten veelbelovend.

Inclusiviteit en verouderde terminologie

Ten slotte kwam het thema inclusiviteit en verouderde terminologie aan bod. Bas Nederveen (Rijksmuseum, Nederland) presenteerde het project rond verouderde terminologie in de collecties van het Rijksmuseum, waarin termen zoals ‘primitief’ voorkomen. Vanuit een meerzijdig perspectief werd de volgende workflow uitgedacht: een term wordt gekozen, vervolgens wordt er literatuuronderzoek verricht en worden er alternatieven voorgesteld, de beschrijving wordt aangepast en ten slotte wordt de wijziging doorgevoerd in het collectiebeheersysteem. De oorspronkelijke term of titel blijft wel bestaan in het systeem.

Ook het Getty werkt aan een multiculturele en inclusieve AAT, onder andere door de ontwikkeling van een diversiteitsplan. Patricia Harpring (J. Paul Getty Trust) vermeldde in een videoboodschap dat de Getty-thesauri vaak een erg Westerse visie reflecteren. In de AAT passen zij daarom vaak de voorkeursterm aan, zo wordt dikwijls de originele term gekozen als voorkeursterm (bijvoorbeeld chimalxopilli), waarbij vervolgens een letterlijke Engelse vertaling als alternatief gegeven wordt (toe-designed shield).

De AAT-redactie: nood aan structurele ondersteuning

Er was ook aandacht voor de AAT-redactie zelf, waarvan het voortbestaan onder druk komt te staan. Uit een korte bevraging, afgenomen tijdens de inschrijvingsfase, blijkt dat meer dan 75 procent van de deelnemers aan de studiedag de AAT actief gebruikt. Dat cijfer wordt bevestigd door een onderzoek van het Getty Research Institute, waaruit blijkt dat bezoekers uit Nederland en België (tussen april 2018 en maart 2019) in de wereldwijde top 10 staan van het aantal online bezoekers van de Getty-vocabularies.

De AAT-redactie vertegenwoordigt deze gebruikers zoveel mogelijk bij het Getty in Los Angeles. De AAT-redactie bestaat uit vrijwilligers van Vlaamse en Nederlandse erfgoedinstellingen en bibliotheken. Onder leiding van de redactie werden sinds 1994 circa 63.000 AAT-termen vertaald, en het Nederlands is nu de derde grootste taalgroep in de AAT. Vandaag voegt de AAT-redactie voornamelijk nieuwe concepten toe, aangeleverd door verschillende ad-hocwerkgroepen die bezig zijn met collectieregistratie rond een bepaald thema. De AAT-redactie kijkt de nieuwe concepten na en stuurt deze vervolgens naar het Getty, dat de termen opneemt.

Momenteel beschikt de AAT-redactie niet (meer) over een website, tools om termen eenvoudig aan te leveren, een Nederlandstalige gebruikersomgeving van de AAT, een budget om de AAT verder te vertalen naar het Nederlands of een vaste vergaderlocatie. Daarom wordt er gepleit voor structurele ondersteuning en een verankering in het Vlaamse en Nederlandse cultuurbeleid, zodat er een duurzame samenwerking kan blijven bestaan tussen de Nederlandstalige gebruikers van de AAT en het Getty Vocabulary Program.

> Meer informatie vind je op faro.be.