Een gratis bibliotheek voor iedereen. Een bibliotheek zonder financiële drempels, dat was de droom van de werkgroep Gratis Bieb, die in Nederland in 2016 van start ging. De werkgroep bestaat inmiddels uit negen bibliotheken en Probiblio, de provinciale ondersteuningsinstelling voor Noorden Zuid-Holland. We zijn nu zes jaar verder, wat hebben we bereikt? In dit artikel praat Victor Thissen, directeur-bestuurder van Bibliotheek de Boekenberg en Bibliotheek Zuid-Hollandse Delta, en van meet af aan actief lid van de landelijke werkgroep, ons bij over de ontwikkelingen.

Proces van lange adem

Een gratis bibliotheek voor alle inwoners, dat was onze stip aan de verre horizon. Dat het een proces van lange adem zou worden, dat wisten we van tevoren. Praten over abonnementstarieven ligt altijd gevoelig, zeker in ons complex bibliotheekstelsel met autonome lokaal gefinancierde bibliotheken. Maar onze kortetermijndoelen waren een stuk realistischer. We wilden de discussie starten, onderzoek doen en bibliotheken ondersteunen bij de eerste stappen. Nu, enkele jaren verder, kunnen we stellen dat we daarin geslaagd zijn. Het onderwerp leeft, onderzoek naar de impact van een gratis bibliotheek is uitgevoerd en het aantal bibliotheken dat de eerste stappen zet naar een gratis basisabonnement groeit gestaag. Om misverstanden te voorkomen: wanneer we het over een gratis bibliotheek hebben, hebben we het over een gratis basisabonnement voor volwassenen. Voor kinderen en jongeren tot 18 jaar is de bibliotheek al gratis.

Meer bereik en meer gebruik

Maar wat waren de redenen dat de werkgroep in 2016 van start ging? De samenleving verandert en de bibliotheek verandert mee. Van een degelijk uitleenhuis van boeken met een ietwat stoffig imago verandert de bibliotheek in een breed maatschappelijke, educatieve bibliotheek. Een organisatie midden in de samenleving, gericht op samenwerking. En onze dienstverlening en onze impact veranderen mee. Jazeker, we lenen nog boeken uit, graag zelfs. Maar onze maatschappelijke en educatieve dienstverlening, gericht op persoonlijke ontwikkeling en meedoen in de samenleving, is erbij gekomen. De klant heeft nieuwe verwachtingen en stelt andere eisen. Hierdoor verandert ook onze relatie met de klant. Maar ons aloude ‘eigen’ verdienmodel opgebouwd rond leenabonnementen verandert niet mee. En dat terwijl het aantal betalende leden al jaren daalt en het model geen recht doet aan de diversiteit van onze dienstverlening. Tegen deze achtergrond hebben wij in de werkgroep de discussie gevoerd over de gratis bibliotheek, met als belangrijkste doelen meer bereik en meer gebruik. Een gratis basislidmaatschap dat als katalysator kan werken voor de ontwikkeling tot educatieve maatschappelijke bibliotheek met extra aandacht voor de kwetsbare burgers.

Voor niets gaat de zon op

Met het gesprek over de gratis bibliotheek raak je de kern van het eigen verdienmodel, toch al snel circa twintig procent van de totale financiering van je bibliotheek. Maak je het basislidmaatschap gratis, scheelt dat inkomsten. Dan moet je verhaal wel erg goed zijn, wil je daar de handen voor op elkaar krijgen. Zeker in een tijd dat meer ondernemerschap en het verhogen van de eigen inkomsten nadrukkelijk op de agenda staan. Dus hoe pak je dat aan? Ga je het gesprek met de gemeente aan om de gaten te dichten? Ga je fondsen aanschrijven? Of durf je het gratis basisabonnement breder te trekken door het onderdeel te maken van de discussie over een nieuw verdienmodel? Dat laatste hebben een aantal bibliotheken van de werkgroep gedaan. We hebben het gesprek in de sector over het freemium-verdienmodel een stevige slinger gegeven. Het freemium-verdienmodel is een van de denkrichtingen waarmee een gratis basislidmaatschap gerealiseerd kan worden. Want daar waren we als werkgroep heus wel achter: gratis klinkt leuk, maar voor niets gaat de zon op.

Freemium-verdienmodel

Klinkt spannend, een freemium-verdienmodel, maar waar hebben we het eigenlijk over? De gedachte achter het model is vrij eenvoudig. De basis is gratis, wil je meer, dan moet je betalen. In de wereld van de sociale media en de appindustrie is dat een vaak toegepast model. Je plaatst gratis je profiel op LinkedIn, maar wil je gebruikmaken van de uitgebreidere mogelijkheden dan moet je betalen. En zo zijn er veel meer voorbeelden. Het kan dan ogenschijnlijk een eenvoudig model lijken, er zitten behoorlijk uitdagende vraagstukken achter. Om er eens een te noemen: hoe vind je een goede balans tussen gratis en betaalde dienstverlening? Met andere woorden: hoe stel je het gratis basisabonnement samen? Wat komt daar allemaal in? En is dat dan voor alle doelgroepen gelijk? Het gratis basisabonnement moet aantrekkelijk genoeg zijn om lid te willen worden, maar het moet ook de belangstelling opwekken naar meer. Want de bedoeling is dat ook betaalde dienstverlening afgenomen wordt. En dan kom je als vanzelf bij een andere grote uitdaging. Want eenmaal binnen moet je de klant zien te inspireren en verleiden om deel te nemen aan activiteiten, cursussen en programma’s waarvoor we een financiële bijdrage vragen.

De crux zit hem niet meteen in het ontwikkelen van een boeiende programmering, want dat kunnen we inmiddels wel. De crux zit hem in het aan de man of vrouw brengen van die programmering. Niet één keer, maar vaker. En dat is een heel ander verhaal. Dat vraagt specifieke deskundigheid op het gebied van marketing, het verzamelen en inzetten van gedragsdata en het continue bezig zijn met het bouwen aan een-op-eenrelaties met je klanten. Het is niet vanzelfsprekend dat wij als bibliotheek die deskundigheid en ervaring in huis hebben. Daarin moeten we investeren. Vooral voor kleine bibliotheken zal dat spelen. Samenwerken is dan het devies. Maar dan ben je er nog niet. Ook de medewerkers in de directe dienstverlening moeten aan de slag. Want het zijn onze collega’s in de frontoffice die in hun dagelijkse gesprekken met klanten de programmering voor het voetlicht moeten brengen.

Dat zijn de onderwerpen waar we het over hebben in de werkgroep Gratis Bieb. Maar het blijft niet bij gepraat. Gelukkig zijn er ook bibliotheken die de daad bij het woord voegen, de stoute schoenen aantrekken en ervaring opdoen met verschillende vormen van een gratis basisabonnement en het freemium-verdienmodel.

Mijn eigen bibliotheek, Bibliotheek de Boekenberg in Nissewaard (85.000 inwoners) onder de rook van Rotterdam, is daar een goed voorbeeld van. Sinds 2018 hebben wij een gratis basisabonnement voor de doelgroep achttien- tot dertigjarigen. Een leerzame ervaring en behoorlijk succesvol, mag ik wel zeggen. Eind 2021 hebben we daar de grote groep vrijwilligers in de stad, ruim 12.000 inwoners, aan toegevoegd. Voor een evaluatie is het te vroeg, maar de eerste resultaten lijken veelbelovend. En we leren werken met onze eigen invulling van het freemium-model.

Zo werken wij dagelijks aan het beste uit twee werelden: met het gratis basisabonnement maak je onze dienstverlening bereikbaar voor iedereen en met het freemium-model en een gezonde dosis maatschappelijk ondernemerschap werk je tegelijkertijd aan een toekomstbestendige bibliotheek.