Tijd om het eens over de boekhandels in Vlaanderen te hebben. Die worden stilaan een bedreigde soort. Toch hebben ze een cruciale rol in de leesomgeving. En die is de biotoop waarin lezen kan gedijen.

Twee kanten van een medaille

Onlangs was ik voor het eerst sinds lang in ‘t Oneindige Verhaal in Sint-Niklaas. Binnengelokt door een bak met koopjes, was ik verrast door de smaakvolle inrichting van de relatief kleine winkel en van de kracht die daarvan uitgaat. De boekhandel is belangrijk voor de promotie van het lezen. De bibliotheek is dat ook, maar ze zijn niet elkaars concurrenten. Boekhandel en bibliotheek zijn twee kanten van één medaille. Lezen ontstaat er niet – dat gebeurt in het gezin en in de school – maar gedijt er wel in het verdere leven van de lezer.

Ik wil het hier expliciet hebben over de fysieke boekenwinkel. Uiteraard ben ik me ervan bewust dat een groot deel van de verkoop via het internet verloopt, ook in Vlaanderen. Sommige webwinkels leggen zich expliciet toe op boeken, en zijn dus in die zin ook boekhandels, maar de digitale boekenverkoop is onzichtbaar en niet iets waarvan de omgeving een uitstraling ondervindt. Wat niet wil zeggen dat digitale boekpromotie in een digitale leesomgeving niet bestaat. Over de wetenschappelijke boekhandel wil ik het ook niet hebben. Binnen het academische milieu is die belangrijk, maar het grote publiek bereikt hij niet.

Algemene boekhandels

Welke algemene boekhandels zijn er zoal in Vlaanderen? Specifiek is dat één keten dominant is. Dat is niet zo in Nederland, waar ook ketens bestaan, zoals AKO (Amsterdamsche Kiosk Onderneming) en Bruna, maar geen enkele heeft dezelfde impact als Standaard Boekhandel in Vlaanderen. Zoals het een keten betaamt, zijn de winkels herkenbaar, zelfs inwisselbaar. De meeste van die winkels worden door zelfstandigen uitgebaat, wat tot (eerder kleine) accentverschillen leidt. De voorbije jaren zat de klad in de groei, maar globaal zorgt de keten voor een behoorlijke spreiding van de boekverkooppunten over Vlaanderen, ook in middelgrote gemeenten en in winkelcentra. Er moet wel aangestipt worden dat de groei samengegaan is met een neergang van de zelfstandige boekhandel, er is dus niet uitsluitend winst geboekt. Fnac is een tweede keten, met veel minder locaties, deel uitmakend van een Frans elektronicaconcern, maar toch steeds met in elke vestiging een kwalitatieve boekenafdeling.

Er zijn ook onafhankelijke boekhandels. Minder dan vroeger, maar zeker niet verwaarloosbaar. Een aantal (25) is gegroepeerd in wat tegenwoordig Confituur heet. Ze voeren promotie via onder andere een gezamenlijke boekenbon en een boekhandelsprijs voor het beste boek van het jaar, de Confituurboekhandelsprijs. Binnen dat soort boekhandels zijn er specialisaties zoals kinderboekenwinkels, stripspeciaalzaken, lgbtqia+-boekhandels enzovoort. De meeste van die zelfstandigen vinden we in de steden.

Modern antiquariaat en tweedehandswinkels

Daarnaast kennen we het modern antiquariaat (ramsj) en de tweedehandswinkel. Ketens met meerdere vestigingen zijn Boekenvoordeel en De Slegte. Vooral die laatste heeft heel wat pluimen verloren na het faillissement van Polare, ook een keten, waar zij deel van uitmaakten. Maar misschien mogen we blij zijn dat De Slegte überhaupt nog bestaat doordat de familie De Slegte de Belgische tak heeft kunnen terugkopen van de curator. Boekenvoordeel vinden we in de winkelstraten van kleinere en grotere steden en in winkelcentra. Zij leggen de klemtoon op populaire fictie en non-fictie en hebben geen tweedehandsaanbod. De kringwinkels hebben dat dan weer wel. Tweedehandsboekhandels op zelfstandige basis zijn er vooral in de steden.

Functie

Wat is de functie van de boekhandel in de leesomgeving? In de eerste plaats is er natuurlijk het economisch gegeven van de verkoop, maar daarnaast is hij essentieel in de aanwezigheid van boeken in het leven van mensen. Die functie deelt hij, zoals gezegd, met de bibliotheek. De aanwezigheid van boeken stimuleert het lezen. Nieuwe boeken sturen de boekenverkoop, maar ook het lezen ervan. En dat lezen erg belangrijk is in deze tijden van ontlezing, hoeft geen betoog. In de boekhandel zie je de nieuwe trends, de klassiekers en alles wat de moeite van het lezen waard is. Iedere boekhandel doet dat op een eigen manier, en dat is juist het bijzondere.

Boekhandels zijn altijd prominent aanwezig geweest in mijn leven. Toen ik kind was, bevond er zich een lokale drukker, die ook boeken verkocht, vlak bij mijn school. Ik kon het niet laten dagelijks te kijken welke boeken in de etalage lagen, en die ook te kopen indien mogelijk. Die winkel bestaat nog steeds, de school niet meer.

Eenmaal humanioraleerling kwam ik, op weg naar huis, langs een boekenwinkel waar schoolboeken te koop waren, maar ook andere. Als universiteitsstudent werd ik een heel trouwe bezoeker van de boekenwinkels in Antwerpen. Ik was er misschien meer te vinden dan op café. Zo’n favoriete winkel was Veritas in de Huidevettersstraat, helaas reeds lang ter ziele.

De relatie boekhandel-bibliotheek

In het professionele leven is er de relatie boekhandel-bibliotheek gekomen. Die heeft mij altijd gefascineerd. Een goede bibliotheek kan maar bestaan bij gratie van goede boekhandels. Daar heb ik helaas veel zien veranderen in de loop der jaren. Toen ik begin jaren tachtig van de vorige eeuw in de bibliotheeksector begon, waren er specifieke bibliotheekboekhandels die het leveren aan bibliotheken als specialiteit hadden. Andere winkels kwamen niet op hun terrein. Ze hadden dikwijls geen – of een minimale – fysieke winkel, maar legden zich toe op een zo adequaat mogelijk aanbod voor bibliotheken en een zeer specifieke service. Er was een korting op de prijs van de uitgeverijen, maar die was beperkt. De service die de boekhandel bood was eigenlijk belangrijker. Egmont en Ontmoeting waren legendarisch in het Antwerpse. Geleidelijk is dat model, mede door de verplichting van de openbare aanbestedingen, uitgehold geraakt. Toch bestaan de bibliotheekboekhandels nog steeds in bepaalde regio’s van Vlaanderen.

De jaarlijkse Boekenbeurs was, in oorsprong althans, ook een initiatief van de boekhandel. Helaas is die niet meer georganiseerd sinds corona. Wat de toekomst brengt voor de promotie van het boek is onduidelijk. Er zijn een aantal kleinere initiatieven, maar die kunnen de Boekenbeurs qua uitstraling – voorlopig althans – niet vervangen.

Nu ik als bibliothecaris met pensioen ben, blijven boekhandels belangrijk, opnieuw voor het persoonlijke lezen. Steeds wordt mijn bezoek aan een kleine of grote stad mede gestuurd door de boekenwinkels op mijn weg. Zonder bezoek aan die winkels voel ik me vervreemd. Ik durf zelfs zeggen dat boekhandels mee de persoon bepalen die ik ben, omdat ze mijn leespatroon mede sturen.

Ideaal

De geschetste rol voor de boekhandel is een hoog ideaal, maar hoe is het in de praktijk? De boekhandel die een compleet assortiment biedt, de nieuwste boeken en ook promoties, kan in Vlaanderen met moeite het hoofd boven water houden. Veel boekhandels in Vlaanderen zijn eigenlijk (te) klein. Mijn favoriete grotere boekenwinkels bevinden zich allemaal in Nederland. Adr. Heinen in ‘s-Hertogenbosch is zo’n winkel. Maar ook in Nederland is het niet langer vanzelfsprekend dat boekenwinkels rendabel zijn. Een relatief nieuwe trend is de combinatie café-winkel, zoals Barbóék in Leuven.

Wat de toekomst brengt, weet ik niet. Boekhandels kunnen maar gedijen bij een bloeiende leescultuur. Die leescultuur steunt op boekenwinkels, bibliotheken en onderwijs. Er is een wisselwerking nodig. En daar moet de klant, dus de lezer, ook zelf aan bijdragen!