Naar gebruikersgericht ontwerp van de korte keten?

Michelle Bylemans contacteerde onze bibliotheek in 2018 in het kader van een doctoraatsonderzoek met als thema openbare bibliotheken voor de Faculteit Ontwerpwetenschappen van de Universiteit Antwerpen (UAntwerpen). In die eerste fase van het onderzoek voerde ze een groot aantal verkennende gesprekken met bibliotheken uit binnen- en buitenland.

In de jaren die volgden, werden de plannen om Openbare Bibliotheek Londerzeel te verhuizen steeds concreter. Het ontwerpbureau Brut werd aangesteld om een ambitieuze mastervisie van de omgeving te ontwikkelen, met daarin twee mogelijke bestemmingen voor de bibliotheek. Uit een bevraging bij de inwoners bleek een duidelijke voorkeur voor de oude brandweerkazerne tegenover een nieuwbouw.

Tegelijkertijd werd er sinds de opmaak van het meerjarenplan 2020-2025 met de medewerkers op een participatieve manier gewerkt aan de integratie van de vrijetijdsdiensten, met verbindingen met de muziekacademie, het zorgloket en de nieuwe dienst Samenleving. Dat resulteerde in een breed gedragen visie waarbij het bibliotheekgebouw als centrale vrijetijdssite gebruikt zal worden door alle betrokken diensten en waarbij deze diensten ook zoveel mogelijk backofficeruimte en -infrastructuur delen. Verder willen we de publieke ruimte laagdrempelig en gratis ter beschikking stellen van verenigingen en inwoners voor initiatieven en activiteiten die bij onze brede beleidsdoelstellingen aansluiten.

In 2019 nam Michelle opnieuw contact op met de vraag of we interesse hadden om enkele participatieve workshops ‘gebruikersgericht ontwerp’ in te plannen in 2020. Corona besliste hier uiteindelijk anders over: pas in maart 2022 konden we een groep van twaalf jeugdige deelnemers (9-13 jaar) uitnodigen met een open oproep. Ter voorbereiding besprak ik met het bibliotheekteam de grote lijnen van waar we naartoe willen met de nieuwe bibliotheek. Uit enkele referentiebeelden bleek al snel dat we ons allemaal sterk aangetrokken voelden tot Garaget in Malmö, Zweden: veel daglicht, ruimte, planten, huiselijk, warm, creatief, polyvalent, tot de verbeelding sprekend, enzovoort.

Tijdens een eerste voorbereidend gesprek met Michelle, het bibliotheekteam en de schepen kwamen we samen tot de hoofdvraag “Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de nieuwe bibliotheek een plek wordt waar iedereen graag naartoe komt?”, met als belangrijke bijvragen “Hoe kunnen we spel en creativiteit integreren?” en “Hoe kunnen we groen integreren?”.

Michelle ontwikkelde een interessante tool om op basis van een aantal parameters een selectie te maken uit een honderdtal participatietechnieken. Als leek is het niet evident om hierin zelfstandig doordachte keuzes te maken: haar expertise en ervaring hadden we hier echt wel nodig.

We kwamen samen tot de logische opeenvolging van brainstormmethodieken, referentiebeelden en maquettes, verspreid over drie workshops. Omdat de groep telkens opgesplitst werd in twee of drie groepjes, was het noodzakelijk dat er tijdens de uitvoering een zeer actieve rol opgenomen werd door het bibliotheekteam. Dat bleek een enorme meerwaarde voor het traject: bibliotheekmedewerkers gingen als begeleider rechtstreeks in dialoog met de jeugdige focusgroep, geruggensteund door de externe expertise van Michelle. De intermediaire gebruikers van het toekomstige gebouw scherpten hun inzicht in de behoeften van de eindgebruikers verder bij en kwamen samen met hen tot een gedeelde visie. Dat maakte van het traject mijns inziens een heel ander, veel sterker gedragen verhaal dan wanneer dat volledig door externen uitgevoerd was en het bibliotheekteam enkel bij de voorbereiding en de evaluatie betrokken was geweest.

Anders dan bij een klassieke bevraging, waarbij we vaak het raden hebben naar de onderliggende motivatie of de juiste interpretatie van de antwoorden, konden we hier doorvragen tot alles helder was. De kinderen genoten er zichtbaar van dat ze op een ernstige manier betrokken werden. De drie workshops hadden ook een behoorlijk hoog tempo, waardoor ze geen moment de kans kregen om hun aandacht te laten verslappen.

De methodiek van de mindmap was meteen een schot in de roos: een vrije brainstorm rond de hoofdvraag op een groot blad papier met post-its, waarop de deelnemers schrijven en/of tekenen. De sorteeroefening met kaarten met pictogrammen die hierop volgde, bleek niet essentieel binnen het geheel. Vermoedelijk was de scope (alle functies, doelgroepen en elementen) nog te breed in deze fase van het traject om deze methodiek succesvol in te kunnen zetten. De kinderen gaven zelf ook aan dat het wel héél veel kaarten waren.

Tijdens de tweede workshop werd er opnieuw gestart met een vruchtbare brainstorm op post-its, deze keer met een focus op spel en creativiteit, en groen binnen en buiten de bibliotheek. Daarna brachten we met de jeugdige focusgroep een inspirerend werkbezoek aan de brandweerkazerne. Iedereen trok op pad met klembord, bouwplan, balpen en veiligheidshelm. Heel wat deelnemers probeerden de ruimtes waarin ze stonden te lokaliseren op het bouwplan en maakten aantekeningen … Echte architecten! Vervolgens kregen ze referentiebeelden voorgeschoteld in twee groepjes. Eerst mochten ze deze individueel beoordelen en becommentariëren. Daarna bepaalden ze in groep wat ze de leukste en de minst leuke beelden vonden. De kracht van deze oefening zat in de selectie van de beelden op basis van de ideeën van de deelnemers tijdens de eerdere brainstormsessies. De foto’s maakten deze ideeën heel tastbaar en concreet: we zagen letterlijk waar we over aan het praten waren. De resultaten lieten zich in de vorm van een volledig rapport ook helder communiceren naar het bestuur, de inwoners en de ontwerpers.

Tijdens de laatste workshop mochten de jonge deelnemers hun ideeën zelf visualiseren met knutselmateriaal, onder begeleiding van twee creatieve bibliotheekmedewerkers. Alle kinderen gaven aan, zoals enigszins verwacht, dat ze dat de leukste workshop vonden.

Bij de bezoekers was er na afloop behoorlijk veel belangstelling voor de tentoonstelling van de maquettes, de mindmaps en de beoordeelde referentiebeelden. Een poging om deze resultaten bij een breder publiek af te toetsen met een vragenlijst bleek echter geen succes.

De ideeën en conclusies worden meegenomen in de ontwerpopdracht. Ik ben heel benieuwd naar de voorstellen van architecten en ontwerpers om deze binnen de budgettaire en ruimtelijke context in de praktijk te brengen.

Mijn droom is om tachtig procent van de inrichting ter plaatse te produceren, door onze makerspace LonderLab uit te breiden met onder meer een professionele CNC-machine (een computergestuurde freesmachine om digitale ontwerpen te snijden of te frezen uit onder meer hout). Hiervoor hoop ik – na groen licht van het bestuur – de nodige partners bij elkaar te brengen in een gezamenlijk innovatief project. De bibliotheek als design-labo, waar ontwerpen live uitgetest en bijgestuurd worden in de publieke ruimte!

Een gelijkaardig participatietraject, waarbij ditmaal ook de ontwerpers (bijvoorbeeld studenten) mee aan tafel schuiven, lijkt me een heel interessante piste. Naast hoeve- en streekproducten heeft de bibliotheek immers ook een permanente nood aan gebruikersgericht ontwerp van de korte keten!