Niets zo mooi als menselijke creativiteit

Wanneer we denken aan opmerkelijke, in het oog springende publieke gebouwen in een gemeenschap, is de bibliotheek vaak een terugkerend antwoord.

Niet verwonderlijk uiteraard. Voor lokale overheden vervult de bibliotheek een essentiële rol in haar gemeenschap. Als natuurlijk gevolg hiervan en passend bij die belangrijke status, is het dan ook vaak de perfecte plek waar taal en architectuur samensmelten tot één expressief gegeven van menselijke creativiteit en vindingrijkheid.

Een nederig begin

Een eerste gemeentelijke bibliotheek in Ekeren ging van start in 1963. Origineel gehuisvest in de lokale meisjesschool werd al snel duidelijk dat, door de interesse van en het veelvuldig lenen door de Ekerenaar, een nieuwe locatie broodnodig was. In 1965 stemde de toenmalige gemeenteraad in met het bouwen van een volledig nieuwe en moderne bibliotheek in de Driehoekstraat. Drie jaar later (1968) zou de eerstesteenlegging – met de nodige feestelijkheden – een feit worden. Een leuke bedenking trouwens: het getal drie komt wel meer terug in het verhaal van deze bibliotheek. Gesitueerd in de Driehoekstraat, opgetrokken in drie bouwlagen en in de vorm van een driehoek. Toeval? Wie zal het zeggen, maar wij weten in elk geval welk cijfer als geluksgetal aanzien wordt in bibliotheek Driehoek.

Jacques Boeren en naoorlogs modernisme

De opdracht voor de nieuwe bibliotheek werd gegund aan de Ekerse architect Jacques Boeren. Jacques was geen onbekende, aangezien hij in het verleden het huidige districtshuis, het waterkasteel Hof van Veltwijck, met een paviljoen naar eigen ontwerp uitbreidde.

Zijn ontwerp met een kenmerkend, naoorlogs modernistisch design is een perfecte weerspiegeling van de tijdsperiode. De voorgevel, geopend door middel van een overstekende gevelhoge gordijnwand, heeft een verticale rasterstructuur in aluminium met alternerend transparante en geelkleurige beglazing. Als metaal van de toekomst is de aanwezigheid van aluminium (dat sinds Expo 58 zijn volwaardige intrede in België gemaakt had) in het ontwerp eens te meer een indicatie van het moderne en toekomstgerichte denken dat men voor het gebouw voor ogen had.

Aan beide zijden wordt de voorgevel geflankeerd door gevelhoge glasmozaïeken van kunstenaar Herman Wauters. Hierdoor krijgt het gebouw niet alleen een unieke, maar ook imposante uitstraling waardoor het door elke Ekerenaar onmiddellijk herkend wordt.

Uit veel, één

Het belang van de flankerende glasmozaïeken voor de uitstraling van het bibliotheekgebouw is niet te onderschatten. Ze zijn sindsdien immers een groot deel van de visuele identiteit van bibliotheek Driehoek geworden. 

In die zin hoeven ze echter niet onder te doen voor de kunstenaar die ze creëerde. Herman Wauters kan immers zonder overdrijven op het hoogste schavotje gezet worden wanneer het aankomt op glasramen en glasbeton. Hij ontwierp voor de Onze-Lieve-Vrouw-Boodschapkerk (Luchtbal) de glasramen. Het kenmerkende glasbeton van de Stadsschouwburg Antwerpen is eveneens van zijn hand. Ook traditionele technieken had hij volledig onder de knie getuige zijn restauratiewerk van historische glasramen in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen. Als leerling van Joris Vandebroeck was Herman zijn leven lang een pionier. Hierdoor was hij voortdurend op zoek naar nieuwe vormen en het ontwikkelen van nieuwe technieken. Zo kunnen schilderen met glas en het kappen en beeldhouwen van glasbetonramen allemaal aan hem toegewezen worden.

De veelkleurige composities die hij ontwierp voor de glasmozaïeken van bibliotheek Driehoek stellen in geabstraheerde vorm enerzijds manuscripten met de letters A en Z, boeken en een langspeelplaat voor. Een duidelijke knipoog naar de functie van het gebouw. Anderzijds vinden we de drie akers (koperen ketels) uit het gemeentewapen van Ekeren en een globe terug, waarbij de akers de lokale verankering weergeven en de globe de toegangspoort tot de wereld symboliseert.

Traditionele stijlelementen in een modern jasje

Een begane grond en een eerste verdieping met een centrale open ruimte, quasi volledig omgeven door een zwevende gaanderij doen denken aan hun klassieke, gietijzeren voorgangers van de eind negentiende- en begin twintigste-eeuwse bibliotheken. De met hout beklede galerij is voorzien van een balustrade in donker geometrisch ijzersmeedwerk met hardhouten handgreep die naadloos doorloopt over de open trappen naar de begane grond.

De implementatie van geometrische vormen in de plaatsing en vormgeving van belangrijke architectonische elementen, het contrast tussen de gebruikte materialen en de zorgvuldige afwerking zorgen voor een uitermate strak ontwerp.

Een perfect voorbeeld van de afwerking is het geverniste houtwerk, dat met zijn organische profiel doet denken aan de designstijl van de jaren 1970, met ontwerper Jules Wabbes als belangrijkste exponent. Naast een herdenkingssteen van de eerstesteenlegging vinden we ook een figuratief reliëf in keramiek terug als wanddecoratie en de nog steeds functionele, originele verlichtingsarmatuur in de centrale open ruimte en boven de huidige balie en zelfscantoestellen

Dat alles zorgt voor een bibliotheekruimte die, ondanks het onderliggende vintagegevoel, nog steeds bijzonder fris en modern oogt. Het gebouw is dan ook met reden vastgesteld als bouwkundig erfgoed. 

Steeds in beweging

Andere visies over de invulling van de ruimte, de opdeling van collecties, nieuwe toepassingen enzovoort, er zijn een heleboel mogelijke oorzaken waardoor de indeling van een bibliotheekruimte steeds een momentopname is. Ook bibliotheek Driehoek is daar geen uitzondering op. Door de jaren heen zagen we hele afdelingen van plek veranderen (jeugd), geïmplementeerd worden (cybercafé) of zelfs verdwijnen (muziek). Stilstaan is immers achteruitgaan en als weerspiegeling van haar gemeenschap heeft de bibliotheek dan ook een voortrekkersrol te vervullen. Door de vele veranderingen op maatschappelijk en technologisch vlak in het laatste decennium, is dat meer dan ooit het geval. Een grondige verandering dringt zich dan ook op, maar die komt niet zonder de nodige problemen. Midden in het spanningsveld tussen traditie en verandering is het vooral een delicate oefening om beide te verzoenen en ervoor te zorgen dat ook toekomstige generaties van de bibliotheek kunnen blijven genieten.

In 2018, niet toevallig het gouden jubileum van bibliotheek Driehoek, kwam hiervoor al een eerste, grote aanzet. Renovatiewerken in het najaar van 2017, waarvan de focus lag op de transitie van de benedenverdieping van uitlenen naar beleving, waren de katalysator van onder andere de invoering van zelfscantoestellen en een geherstructureerde ontvangstbalie. Maar ook van meer en gezelligere zithoekjes verspreid over de benedenverdieping met een ‘marktplaats’-ruimte met kleinere meubeltjes die de medewerkers de mogelijkheid geven om thema’s en onderwerpen in de spotlight te zetten en waar klanten zich kunnen laten inspireren. Bijkomend werd een activiteitenzone gecreëerd, volledig uitgerust met recente en veelgebruikte apparatuur om evenementen zoals lezingen, optredens en workshops te kunnen ondersteunen.

In bibliotheek Driehoek is er echter nog één andere afdeling die sindsdien een grote invloed heeft op het interieur en gevoel van de bibliotheek: de zadenbibliotheek. Als grondlegger en drijvende kracht achter dat project in de Antwerpse bibliotheken is het dan ook niet verwonderlijk dat zowel de zadenbibliotheek als de stekjesbibliotheek prominente plekken hebben in de indeling van bibliotheek Driehoek (zie ook De vraag in deze META). De positieve effecten hiervan zijn overal zichtbaar in de bibliotheek. Een vergroening van het interieur had meer huiselijkheid tot gevolg. Een terras dat voordien ongebruikt lag weg te kwijnen, is nu een gezellig stadstuintje dat bij goed weer openstaat voor de bezoekers. Aansluitend is er de zadenbibliotheektuin waar dankzij enkele vrijwilligers het hele jaar door zaadjes geplant en geoogst worden. Algemeen kunnen we dan ook stellen dat deze afdeling niet alleen visueel haar stempel drukt op de bibliotheek, maar dat ze tevens een fantastische ambassadeur is om vergroening en duurzaamheid in onze maatschappij te promoten.

Als kers op de taart was dat alles uiteraard reden genoeg om de bibliotheek met haar vijftig jaar eens goed in de bloemetjes te zetten. De kennismaking met architect Jacques Boeren en glaskunstenaar Herman Wauters was voor het bibliotheekteam dan ook een hele eer en genoegen. De mooie ontmoetingen en de warme herinneringen die volgden, waren een bewijs dat qua visie het juiste spoor gekozen werd.

De 'boekerij' evolueert

De ‘boekerij’. In Vlaanderen kennen we het woord allemaal. Zo sprak men vroeger over de bibliotheek in Vlaanderen en dat had dan ook zijn eigen betekenis. De ‘boekerij’ van weleer stond in het teken van volksverheffing. Studie, stilte en concentratie vormden de rode draad. Een plek voor en door boekenliefhebbers. De collectie omvat vandaag echter meer dan boeken, en de bezoeker gebruikt de bibliotheek heel anders dan vroeger. 

De bibliotheken zitten dus volop in een transformatieproces. “Bibliotheken zijn geëvolueerd van instellingen naar netwerkorganisaties die de stad / de gebruiker / het publiek centraal stellen” staat te lezen in het BIB-plan 2020-2025. De Stad Antwerpen maakt hierdoor een overtuigde keuze voor de klant. Een van de belangrijke onderwerpen daarbij is het onthaal, en dan meer bepaald de ruimtelijke inzichten bij het inrichten van een onthaalzone en het onthalen van klanten op een inspirerende en gastvrije manier.

Groepen ontvangen in de bibliotheek is eigen geworden aan de alledaagse werking. Een groep die binnenkomt, moet dan ook praktisch bekeken worden. Waar bergen zij hun jas en tas weg? Is er koffie nodig? Werken ze in een lokaal of in een open ruimte in de bibliotheek? Belangrijk is dat we steeds streven naar een geïntegreerd gebruik van de collectie, en een actieve manier van werken vooropzetten. Dat wil zeggen dat we in de bibliotheek voldoende ruimte moeten creëren om groepen op een kwalitatieve manier te ontvangen en om op maat te werken van het doel van de groep. Een groep volwassenen die samen komen lezen in de bibliotheek, heeft eerder een grote tafel nodig waar ongeveer twaalf mensen aan kunnen zitten. Een klasgroep werkt dan weer beter in een agora-inrichting. Bijna geen enkele groep heeft nood aan een apart leslokaal. Educatie zit verweven in de ruimte, omdat we op die manier alle factoren kunnen combineren (collectie, introductie, oefenen, beleven, genieten).

Dorp, stad, huis?

We moeten erkennen dat de bibliotheek een plek is waar we graag bekenden zoals vrienden, collega’s of buren ontmoeten. In die zin gaat de vergelijking met een dorp (of buurt) perfect op. Het dorp manifesteert zich in de bibliotheek ook door de aanwezigheid van groepen mensen die elkaar kennen, zoals de senioren aan de leestafel of een groep anderstaligen die er Nederlands oefenen. Behoren tot een groep verhoogt het welbevinden van mensen en biedt ook sociale steun.

De bibliotheek zou echter gaandeweg minder levendig worden, mochten we er altijd dezelfde gezichten aantreffen. Als er enkel bekenden over de vloer komen dan vervult de bibliotheek haar fundamenteelste taak van brede cultuurspreiding niet goed. De bibliotheek dient te investeren in een potentieel publiek en dus in het steeds opnieuw ontvangen van nieuwe gezichten.

Net daarom maken we ook de vergelijking met de stad als plek waar vele onbekenden samen zijn en nieuwkomers de normale gang van zaken vormen. Typerend voor de stad is dat mensen er graag ontmoeten, maar af en toe ook wat afstand willen nemen. Zoals Jane Jacobs reeds in 1972 aangaf, drijft te veel togetherness de vele van elkaar verschillende mensen uit elkaar. Bezoekers willen te midden van alle andere aanwezigen, maar in de anonimiteit een boek kunnen lezen; apart together noemen we dat. Dat is een voorwaarde om de aanwezige diversiteit van gebruikers goed te beheren en resulteert in een sociaal duurzame bibliotheekruimte.

En dan is er nog het huis

Het huis is een bijzonder gewaardeerd begrip in Vlaanderen. Het huis staat immers synoniem voor familie. Dat huiselijk gevoel speelt zich vandaag de dag niet enkel af in ons eigen huis: studies van antropologe Ruth Soenen naar ‘het leven zoals het is’ leren ons dat mensen ook graag ‘thuis zijn op een ander’. Huiselijkheid ervaren we dus ook graag op een andere plek dan thuis. Dat sluit aan bij bibliotheken die zich graag laten omschrijven als de huiskamer van hun stad. Vaak wordt dat geassocieerd met gezelligheid en interieurinrichting, maar huiselijkheid is veel complexer dan dat. Te veel huiselijkheid in een collectieve ruimte kan leiden tot claimgedrag. Zich thuis wanen, is immers iets anders dan zich thuis voelen. Te weinig huiselijkheid werkt dan weer niet uitnodigend en voorkomt een goede binding met bezoekers.

Hierdoor kunnen we perfect concluderen dat bibliotheek Driehoek zichzelf eerder positioneert bij het dorp. Dat is zeker voelbaar onder de Ekerenaars: zij wensen zich minder te associëren met stedelijkheid. De bewoners van Ekeren liggen volgens sommige personeelsleden ook wakker van het feit dat de stad te dichtbij komt. De relatie met de sociale woonwijken ligt daarom niet altijd even gemakkelijk. Daarnaast zijn er heel wat vaste bezoekers, deze bekende gezichten worden hier warm onthaald. Het publiek is divers, maar er is een duidelijke aanwezigheid van middenklasse-bewoners uit Ekeren. Het personeel kan zich identificeren met de bezoekers, waardoor ze vaak op één lijn zitten. De oorspronkelijk ruimte is uiteraard georiënteerd op een boekerij en niet op een stedelijk huis. Er wordt door het personeel geïnvesteerd in huiselijkheid door zelf de ruimte in te richten met leuke hoekjes, zetels en salontafels.

Ambitieus de toekomst tegemoet

Stad Antwerpen trekt voluit de kaart van Antwerpen als Lees- en Boekenstad en wil lezen aanmoedigen. Ze wil daarom investeren in de integrale toegankelijkheid van de cultuurhuizen. Belangrijke krachtlijnen hierbij zijn cohousing, innoverende concepten, samenwerking over kunstdisciplines en andere vrijetijdssectoren heen, samenwerking tussen professionele en amateurgezelschappen, geografische spreiding en wijkgerichte werking.

Nieuwe vormen van bibliotheekwerk zoals cocreatie, kennisdeling, participatie en het tot stand brengen van verbindingen tussen mensen in de lokale gemeenschap dringen zich op. Het organiseren van activiteiten en het stimuleren van ontmoeting maken deel uit van de nieuwe vorm van de bibliotheek. De bibliotheek wil haar waarde voor de lokale gemeenschap benadrukken als third place, sociale condensator, agora, huiskamer van de stad, enzovoort. Dat wijst op het belang van de bibliotheek als publieke ruimte, een vrij toegankelijke en laagdrempelige plaats waar mensen uit alle geledingen van de samenleving elkaar kunnen treffen. De nieuwe bibliotheekarchitectuur, -inrichting, -collectie en -programmering moet nieuwsgierigheid, reflectie en conversatie stimuleren.

Masterplan 2023

Om klaar te staan voor de toekomst en om flexibel in te spelen op demografische, economische, sociale en technologische ontwikkelingen heeft Stad Antwerpen een klantgericht netwerk van bibliotheken nodig dat performant en professioneel georganiseerd is. Een ingrijpende trendverschuiving met een aanpak op maat van de klant en met inzet op taal- en cultuureducatie, leesplezier en competentieontwikkeling vormt de basis van deze opdracht.

Er werd gekozen voor de methodiek service design. De klant wordt centraal geplaatst, niet de instelling of de collectie. Dat moet vertaald worden naar een nieuw bibliotheekinrichtingsplan voor bibliotheek Driehoek, wat deze legislatuur nog voltooid wordt.

Bibliotheek Driehoek Ekeren is aan een grondige renovatie toe waarbij de restauratie van het buitenschrijnwerk van zowel de voor- als achtergevel de prioriteit krijgt. Eveneens wordt het sanitair op de verschillende verdiepingen vernieuwd en rolstoeltoegankelijk gemaakt. De inkomzone en de volledige bibliotheek worden heringericht volgens het nieuwe BIB-plan met een programma van eisen én de nieuwe visie op onthaal. Ten slotte wordt de bibliotheek zodanig ingericht dat deze door gebruikers onbemand bezocht kan worden buiten de bibliotheekuren.

Het gerenoveerde gebouw dient enerzijds het originele ontwerp in ere te herstellen en anderzijds de nieuwe functies en gebruiksnoden te implementeren met respect voor de originele architectuur.

Bij de uitvoering van het masterplan wordt ook rekening gehouden met de route naar de bibliotheek. Het onthaal speelt zich niet enkel af aan de voordeur van het stedelijke huis. De route ernaartoe is ook van belang.

Hoewel deze weg uiteraard niet binnen de beslissingsbevoegdheid van de bibliotheek ligt, moet er toch aandacht voor gevraagd worden. Zo ligt bibliotheek Driehoek net weg van de winkelas met veel passage van voetgangers. Ten eerste dient de voorgevel, die de zichtbaarheid van de bibliotheek in de straat verhoogt, in het oog te springen. Ten tweede is er de landingsbaan, een stedelijk concept. In tegenstelling tot het private huis dient het stedelijke huis meerdere en van elkaar verschillende bezoekers te ontvangen. De landingsbaan zorgt ervoor dat bezoekers hun tred vertragen waardoor de bezoekersstroom beheerd kan worden. Deze vertraging is cruciaal om bezoekers een overgang te laten ervaren van de ene naar de andere wereld. De landingsbaan kan zowel de ruimte vlak voor het bibliotheekgebouw als de inkomzone in het gebouw omvatten.

Architect Joris Van Reusel ontwierp een modulair onthaalmeubel voor de Openbare Bibliotheken Stad Antwerpen bestaande uit vier modules: de ‘barie’, de ‘haag’, een ‘highlights wall’ en een ‘boom’. In het stedelijke huis maken we ruimte voor ontmoeten, maar moeten er tegelijkertijd grenzen getrokken worden voor de leefbaarheid. Daarnaast moet er goed gecommuniceerd worden en mogen we het functioneel aspect niet uit het oog verliezen.

De barie is een samenvoeging van een hotelbalie, een bibliotheekbalie en een koffiebar. Het is een concept dat in 2012 door Joris Van Reusel en Ruth Soenen ontwikkeld werd. Enerzijds moet het personeel er snel de bezoeker wegwijs maken, zoals aan een hotelbalie, en willen bibliotheekmedewerkers er bepaalde taken efficiënt uitvoeren. Anderzijds kan er gekeuveld worden en kunnen bezoekers er een beetje blijven hangen zoals aan een koffiebar. De barie zorgt voor ontmoeting, comfort en een thuisgevoel.

De haag vormt een grens tussen de bezoeker en het personeel. De rolverdeling tussen enerzijds gasten en anderzijds medewerkers wordt hiermee benadrukt. De haag zorgt voor rugdekking van het personeel, maar kan tegelijkertijd bezoekerscomfort omvatten zoals lockers of kapstokken. Er kunnen zaken geëtaleerd worden zoals een bijzonder boek of een boeket bloemen om bezoekers te verwelkomen. Ook functionele elementen, zoals een inleverbox (RFID), kunnen geïntegreerd worden. De haag kan vervangen worden door een muur indien de barie langs een muur geplaatst wordt.

De highlights wall is een instrument voor communicatie en kan technologisch ingevuld worden met flatscreens, of oldskool met een krijtbord. De boom vormt een verticaal element dat functioneel als opbergruimte kan dienen, maar indien gewenst ook omgetoverd kan worden tot een belevingselement, zoals een speelhut.

De bibliotheek is dood, lang leve de bibliotheek!

Binnen veertig jaar is de definitie van ‘bibliotheek’ misschien weer geheel anders dan we haar nu kennen en dat is in orde, want zo weten we dat er, al bij al, nog steeds sprake is van de bibliotheek. Het zal zeker niet de laatste wijziging zijn die de bibliotheek voor haar kiezen krijgt, maar we zijn er zeker van dat de veerkracht van dat instituut de absoluut essentiële status benadrukt die het in het verleden vervulde, in het heden met trots draagt en in de toekomst onverschrokken zal blijven waarmaken.

Moge de bibliotheek nog generaties lang de spiegel van haar gemeenschap blijven!

Bronnen en links

• Monografie Herman Wauters, Glazenier, ter gelegenheid van zijn 75ste verjaardag, Pandora, 2004.

• Jacobs, J. (1972). The death and life of great American cities. The failure of town planning (reissued). Pelican Books.

• Soenen, R. (2012). De bibliotheek: naar een stedelijke thuishaven. In: Naar een duurzaam lokaal cultuurbeleid. Brussel, LOCUS, p. 111-116.