In 2023 is het 550 jaar geleden dat de Aalsterse drukker Dirk Martens (ca. 1466–1534) het eerste druk- kersatelier in onze contreien opzette. De ideale gelegenheid om incunabelen gedrukt in het huidige Vlaanderen in de kijker te zetten. Over de vroegmoderne boekdrukkunst vloeide al veel inkt, maar een gedegen overzicht van de vroegste Vlaamse gedrukte boeken ontbreekt. Het project IMPRESSVM. De wieg van de Vlaamse boekdrukkunst dicht de komende twee jaar die leemte.
Dankzij een projectsubsidie van de Vlaamse overheid kan de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken in samenwerking met 38 binnen- en buitenlandse organisaties de vijftiende-eeuwse boekdrukkunst in Vlaanderen in kaart brengen. Het project realiseert zo een belangrijke informatiebron die collecties met Vlaamse incunabelen in een internationale context plaatst en catalografische projecten, digitaliseringinitiatieven en onderzoek aanmoedigt. Hiermee hopen we een belangrijke impuls te geven aan het beheer, de waardering en de valorisatie van dat uitzonderlijke erfgoed.
Wiegendrukken
Incunabelen of wiegendrukken zijn boeken die van de pers kwamen voor 1501, toen de Europese boekdrukkunst nog in haar kinderschoenen stond. De eerste drukkers putten echter nog steeds inspiratie uit de middeleeuwse manuscripten voor de vormgeving en structuur van de boeken. Pas vanaf de zestiende eeuw deden er zich vernieuwingen voor. Incunabelen zijn dus een belangrijke schakel in de overgang van het middeleeuwse verluchte handschrift naar boeken geproduceerd in de daaropvolgende eeuwen. Zo grepen drukkers decennialang terug naar handgeschreven voorbeelden van schrijfletters om lettertypes vorm te geven, maakten ze gebruik van afkortingen en ligaturen en structureerden ze de hoofdtekst aanvankelijk in kolommen. Net als bij manuscripten is het kenmerkend voor incunabeledities dat elk exemplaar zijn individuele karakteristieken heeft. Wie diep in de buidel tastte, kon na de aankoop van zo’n wiegendruk zijn of haar exemplaar laten verfraaien met rijkelijk versierde randen en initiaalletters, rubricering toevoegen of de houtsneden met de hand laten inkleuren.
Als de vroegste getuigen van de boekdrukkunst hebben incunabelen een bijzondere cultuurhistorische waarde. De opkomst van de nieuwe druktechniek was een mijlpaal voor de Zuidelijke Nederlanden. In de late vijftiende eeuw waren de zuidelijke gewesten van de Bourgondische Nederlanden al een internationale draaischijf voor de handel in verluchte handschriften. Op tien jaar tijd groeide de regio uit tot een knooppunt voor de productie van gedrukte boeken. De drukpers zorgde niet alleen voor een groter bereik van boeken en van de kennis die ze bevatten, het legde ook de kiem voor de internationale bloei van het boekbedrijf in de Zuidelijke Nederlanden vanaf de zestiende eeuw.
Opsporen van exemplaren en edities
Het IMPRESSVM-project wil een volledig overzicht bereiken van de vroegste drukken uit onze regio en dat unieke Vlaamse erfgoed internationaal op de kaart zetten. Dat is echter niet vanzelfsprekend. Bestaande bibliografische databanken vermelden ongeveer 897 bewaarde incunabeledities gedrukt in Vlaamse steden, maar we weten dat verschillende incunabelcollecties verre van volledig opgenomen zijn. Vlaamse incunabelen worden bovendien bewaard in een waaier aan binnen- en buitenlandse instellingen. Vaak bestaan er van een editie nog maar een of een paar exemplaren of is er alleen een los fragment bewaard. IMPRESSVM zet in op twee verschillende sporen. Binnen Vlaanderen zullen we alle overgebleven exemplaren in Vlaamse collecties documenteren en bibliografisch ontsluiten. Buiten Vlaanderen vullen we dat overzicht aan met edities waarvan geen enkel exemplaar terug te vinden is in Vlaamse collecties.
Volgens de regels van de kunst
Het IMPRESSVM-project stelt de bibliografische informatie over dit erfgoed ter beschikking op een centraal platform: STCV. Bibliografie van het handgedrukte boek in Vlaanderen (stcv.be). We doen dat volgens een gestandaardiseerd beschrijvingsmodel, specifiek ontworpen om de eigenheid van incunabelen te beschrijven. We ontwikkelen het model met de hulp van experten en collectiebeheerders en op basis van de bestaande STCV-beschrijvingsregels, internationale standaarden en de recentste wetenschappelijke inzichten.
Samenwerking
IMPRESSVM komt tot stand binnen een netwerk van 27 Vlaamse collectiebeherende organisaties. Daarnaast werken we samen met een aantal Brusselse, Waalse en buitenlandse collectiebeheerders. Is jouw organisatie geïnteresseerd om deel te nemen aan het project? Hebben jullie ongeïdentificeerde incunabelen in de collectie? Laat het ons weten!
Contactpersoon: Zanna Van Loon, projectleider STCV (zanna@vlaamse-erfgoedbibliotheken.be).