Op 14 en 15 oktober 2021 vond Informatie aan Zee plaats. We hadden veel geluk – wie weet een cadeautje omdat de VVBAD in 2021 honderd jaar werd? – want het congres kon zonder problemen doorgaan, ongeveer een maand voordat de vierde coronagolf toesloeg. Natuurlijk konden speeches niet ontbreken op deze feesteditie. Voor iedereen die er niet bij kon zijn en voor iedereen wiens geheugen opgefrist moet worden, volgen hier enkele speeches van die dagen. Onze voorzitter, Patrick Vanouplines, sprak uiteraard verscheidene keren. De eerste speech die je leest is een bloemlezing van zijn verschillende toespraken. Vervolgens lees je de speech van An Renard, directeur van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, naar aanleiding van de digitalisering van de Bibliotheek- & Archiefgids.

De VVBAD en haar geschiedenis

Patrick Vanouplines, voorzitter VVBAD

Honderd jaar VVBAD! Er zijn weinig verenigingen die het zo lang uithouden. Misschien heeft het te maken met onze vakgebieden: we houden graag dingen bij. Maar, wij zij geen boek’houders’: we lenen materiaal uit en geven toegang tot correcte informatiebronnen. Wat de buitenwereld niet zo goed weet, is dat wij ook dingen durven weggooien – wieden en afvoeren noemen we dat dan in ons vakjargon. Het is nog in niemands hoofd opgekomen om de VVBAD af te voeren, in geen honderd jaar. We zijn nog goed genoeg.

Ik moet er niet dieper op ingaan, maar onze vereniging onderging in de loop van die honderd jaar verschillende veranderingen. Bibliotheken en Archieven evolueren (en ik schrijf beide woorden met een hoofdletter, uit respect en uit liefde voor het vak). Soms gaat de evolutie traag, soms gaat het snel. Buitenstaanders merken dat niet zo vlug op en drukken vaak al te snel het label oubollig op ons, informatiewerkers. Ze moesten eens weten wat wij allemaal doen, hoeveel werk wij verzetten met de open blik op de toekomst. Mocht men jullie een vraag stellen over ons bestaan, wel, dan is het goed tijdens deze twee dagen voer op te doen om een mooi en omvattend antwoord te formuleren.

Het gebeurt wel meer dat we vragen krijgen waar we zelf niet meteen op kunnen antwoorden. Dan verwijzen we graag door. Leg hier, tijdens deze editie van Informatie aan Zee, weer nieuwe contacten die ervoor zorgen dat je steviger in je schoenen staat. Ook dat is een taak van onze vereniging: verbinden! De VVBAD ontstond honderd jaar geleden. Zomaar? Gewoon omdat het nodig geacht werd. De eerste jaren overleefde de vereniging het. Toen was dat nog zonder de archiefsector, die kwam erbij in 1982. Eigenlijk is dat vrij laat, maar in 2022 kunnen we de veertigste verjaardag van de archiefsector binnen onze vereniging vieren.

Op 65 jaar (in 1986), na een rijkgevulde carrière, ging onze vereniging nog niet met pensioen. Niets speciaals te vieren op dat moment. Op 75 jaar (in 1996) werd de vereniging in de bloemetjes gezet ter gelegenheid van deze verjaardag. De publicatie Nu van hooger hand… : Vijfenzeventig jaar Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen zag het levenslicht. Dat was een prachtig en monumentaal document dat we nu, 25 jaar later, niet kunnen verbeteren: we kunnen het hooguit aanvullen.

We kenden in deze honderd jaar hoogtes en laagtes. De periode waarin onze vereniging gesteund werd door de Vlaamse overheid was zeker een bloeiperiode. Eventjes, meteen na de stopzetting van de subsidiëring, ging het minder goed met onze vereniging. Er was wat inzicht nodig om de VVBAD door de crisis heen te helpen. Het was op die leeftijd zeker geen kinderziekte meer, er was meer aan de hand, en dat moest heel degelijk en diepgaand aangepakt worden. Maar de behandeling slaagde en ik durf te stellen dat de VVBAD weer springlevend is. De eerste dagen na het nieuws over de stopzetting van de subsidie waren leerzaam. Voor wie eraan mocht twijfelen: we wensten op geen enkel moment de VVBAD stop te zetten. Meer nog, van verschillende kanten vernam ik de mening dat er dan binnen de kortste keren een nieuwe VVBAD zou ontstaan. Gewoon omdat Vlaanderen een dergelijke vereniging nodig heeft.

En nu, op honderdjarige leeftijd, spreken we van een vernieuwde VVBAD 2.0. Er zijn verschillende mooie aspecten aan onze vereniging. Het feit dat we mensen samenbrengen over verscheidene vakgebieden heen, mét de extra kracht van verbondenheid die zit in het dagelijkse werken met informatie, is er een van. Ik noemde het tijdens een vorige editie van Informatie aan Zee al de symbiose die activiteiten kristalliseert. Dat verbinden is werkelijk een slagader die de hele vereniging voorziet van zuurstof. Nog een krachtige slagader is het vlaggenschip Informatie aan Zee. Voor we naar zee kwamen, was er ook al een formule die keer op keer een succes was, ook al was het tweejaarlijkse congres toen een informatiebeurs die veel meer toegespitst was op informatica. We leerden echter dat we aan onze leden een uitgebreidere waaier moesten aanbieden. Ook META – gegroeid en geëvolueerd uit verschillende tijdschriften – kunnen we beschouwen als een van de belangrijkste slagaders van onze vereniging.

Laten we nu eens kijken naar landen met en zonder bibliotheek- en/of archiefvereniging. Ik beschouwde 199 landen. Soms gaat het om grote landen, soms om stadstaten. Van die 199 landen zijn er zomaar even 165 die hun bibliothecarissen en/of archivarissen verenigen. In al die landen wordt dus, zoals in ons land, de noodzaak gevoeld om een vereniging te hebben. Dat is toch wel heel opvallend. Het is een indicatie dat we nog lang zullen verder doen met onze VVBAD. Ik zou zeggen: op naar nog eens minstens honderd jaar erbij!

De VVBAD en haar tijdschrift

An Renard, directeur Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

In een hoekje verscholen achter een stapel boeken zit de bibliothecaris aan zijn werktafel. Alleen een muis en een kat houden hem gezelschap. Een leesbril en een inktpot zijn verder zijn attributen. Dat ontwerp van kunstenaar Henri Van Straten zal tot de jaren 1950 het beeld van De Bibliotheekgids bepalen. Dat beeld, ondanks het feit dat het echt wel mooi is naar mijn mening, is niet het imago waarmee wij informatieprofessionals ons vandaag willen associëren. Het illustreert meteen wat een veranderingen de sector de voorbije honderd jaar doorgemaakt heeft.

Pas in 1955 krijgt het tijdschrift een nieuw ontwerp met enkel de naam op de cover. In de jaren 1970 en 1980 ondergaat het tijdschrift een volledige metamorfose en verandert de naam in Bibliotheek- & Archiefgids. Vanaf 2011 kennen we META, onlangs in een nieuwe vormgeving gegoten, en zowel op papier als digitaal beschikbaar. 

Toen wij, de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, gevraagd werden – in de aanloop van de voorbereidingen om het honderdjarig bestaan van de VVBAD te vieren – om de digitalisering van het tijdschrift op ons te nemen, zijn we daar zonder aarzelen op ingegaan. Digitalisering en digitale dienstverlening is vandaag onderdeel geworden van de reguliere werking in de informatiesector, en de pandemie heeft het belang daarvan alleen maar aangescherpt. We moesten allemaal een versnelling hoger schakelen in ons digitale aanbod om het contact met en de dienstverlening aan onze gebruikers te kunnen garanderen. En dat wordt alleszins een van de positieve effecten die zullen blijven doorwerken en wellicht nog versnellen in de volgende jaren.

Maar er is meer. Er is ook een stevige historische band tussen de Antwerpse bibliotheken (en hun directeurs) en zowel de vereniging als het tijdschrift. Onze geschiedenissen zijn nauw met elkaar verweven.

De stad Antwerpen richt al in 1865 een grote gemeentelijke volksboekerij op naast de oude stadsbibliotheek, de huidige Consciencebibliotheek dus. En dat in tegenstelling tot de meeste andere gemeenten waar heel veel kleine privé-initiatieven gesteund werden. De oprichting van de vereniging in 1921 kwam er naar aanleiding van de wet-Destrée. Deze wet moest een antwoord bieden op de schrijnende toestanden waarin bibliotheken zich bevonden: de versnippering, het gebrek aan professionalisme, de algemene achterstand in vergelijking met bijvoorbeeld Nederland. Maar het werd een typisch Belgisch compromis waarbij de gemeente zelf een bibliotheek kon oprichten of het particulier initiatief kon ondersteunen. België, en dus ook Vlaanderen, was in die periode en nog vele jaren nadien een sterk verzuilde samenleving, en de nieuwe wet bevestigde eigenlijk de bestaande toestand.

Voor de Antwerpse bibliothecarissen schoot de nieuwe wet haar doel volledig voorbij. Zij droomden van de uitrol van de public library volgens het Angelsaksisch model in heel Vlaanderen: geen bibliotheek die de arbeider van de drank moest houden onder morele betutteling van wat goede of slechte literatuur was, maar pluralistische instellingen voor de hele bevolking met een ruim boekenaanbod waaruit de lezer op eigen verantwoordelijkheid zijn keuzes kon maken.

Deze strijd – en het werd ook echt de kruistocht van bibliothecarissen Lode Baekelmans en Ger Schmook – en de vraag naar de professionalisering van het beroep vormen de rode draad in de eerste decennia van de vereniging. Het zal uiteindelijk pas eind jaren zeventig van de vorige eeuw zijn dat deze droom van de echte openbare bibliotheek eindelijk bewaarheid wordt.

Het tijdschrift en de vereniging waren toen al communicerende vaten en eigenlijk is dat nog altijd zo. Al snel werd een abonnement op het tijdschrift gekoppeld aan het lidmaatschap van de vereniging. Ook dat is nog altijd zo. Op de stichtingsvergadering in Gent zei Lode Baekelmans dat vakkennis het hoofddoel moest zijn: “Een vaktijdschrift zal uitgegeven worden naar het voorbeeld van het Nederlandse bibliotheekleven. Het zal niet enkel de vakkennis bevorderen, maar een band smeden tussen de bibliothecarissen van allerlei denkwijzen.” Het beoogde samen met de vereniging “een kloeke hefboom te zijn voor de ontwikkeling van ons volk”. Grote ambities, die op veel tegenstand stuitten, niet in het minst bij de katholieke zuil waar lange tijd een soort cordon sanitaire heerste en lidmaatschap van de vereniging zeer ontraden werd.

Het verliep met het tijdschrift zoals met de vereniging – met vallen en opstaan – maar wel in een opgaande lijn. Van 1922 tot 1969 waren de redactiesecretarissen Antwerpse bibliothecarissen. Zij schreven de meeste artikels en bijdragen, uiteraard af en toe aangevuld met bijdragen van vooral de wetenschappelijke bibliotheken uit Gent en Brussel. Er werden veel pogingen ondernomen om – zoals Ger Schmook het ergens zegt – “uit de Antwerpse ambiance te geraken”, maar het duurt vrij lang voor dat echt lukt. Niet alleen de zoektocht naar kopij, maar ook naar middelen om het tijdschrift gedrukt te krijgen, is een steeds terugkerend fenomeen dat zich uit in het aantal jaargangen dat verschijnt. Dat aantal wisselt voortdurend, net als het aantal pagina’s, en soms gaat men noodgedwongen over tot dubbel-of driedubbelnummers.

Af en toe komt er soelaas van de overheid, die lange tijd abonnementen afneemt en bezorgt aan de bibliotheken, soms zijn het eenmalige subsidies die de kas moeten spijzen of inkomsten uit advertenties, maar heel dikwijls zijn het de leden zelf die bijspringen met vrijwillige giften. Het tijdschrift blijft echter overeind, met een onderbreking van 1942 tot 1946 tijdens de oorlogsjaren wanneer de toenemende censuur en de papierschaarste het onmogelijk maken. Met een triomfantelijk artikel ‘Hier zijn we weer’ in juli 1946 zal het tijdschrift zich vanaf dan meer en meer presenteren als louter een vaktijdschrift.

In de naoorlogse periode worden steeds meer secties opgericht voor de verschillende bibliotheektypes, wordt de vereniging regionaler ingebed en wordt de archiefsector betrokken. Maar de grote doorbraak zien we in de jaren 1980-1990, wanneer er eigen personeel in dienst komt. Met Marc Storms en Marijke Hoflack, de eerste betaalde halftijdse redactiesecretaris, krijgt het tijdschrift meerdere opfrisbeurten, zowel inhoudelijk als formeel. En vandaag is er META, dat fris en aantrekkelijk oogt, toegankelijk is voor iedereen in het vak, professioneel geleid wordt door het coördinatieteam en de redactieraad en dat ook online te lezen is.

Mijn korte verhaal en de grappige passages die we in het jubileumnummer van META zagen verschijnen, illustreren wat een onuitputtelijke bron een digitale De Bibliotheekgids is. Er liggen nog heel wat onderwerpen klaar die uitnodigen tot onderzoek en daarvoor hoef je je zelfs niet meer te verplaatsen. Snuisteren in de digitale versie van het tijdschrift is een onderdompeling in een stuk cultuurgeschiedenis van Vlaanderen. Sommige zaken zijn uiteraard hopeloos verouderd, andere klinken verrassend hedendaags.

Het laat zien hoe een vereniging en een tijdschrift samen met Vlaanderen emanciperen en professionaliseren. En wat meer is: hoe een vereniging en een blad evolueren van wat hoofdzakelijk een mannenzaak zaak was naar een organisatie die nu geleid wordt door een krachtige ploeg van vier jonge vrouwen. Het is ook dankzij hun inzet dat we elkaar hier vandaag opnieuw kunnen ontmoeten en dan nog wel op een feesteditie.

Ten slotte: de geschiedenis van het tijdschrift en van de vereniging toont vooral de kracht van mensen en ideeën, de kracht van samenwerken, de kracht van verbinden; en dat is wat we vandaag vieren.

Ik wens jullie allemaal een gelukkige verjaardag en ik denk dat het moment aangebroken is om te toasten op de volgende honderd jaar.