Trefwoorden: handboek voor opleiding en praktijk

META Nummer 2021/8

Trefwoorden: handboek voor opleiding en praktijk

Geschreven door Piet De Keyser
Gepubliceerd op 09.11.2021

Veertig jaar na het verschijnen is het handboek Trefwoorden nog altijd het basisdocument voor de inhoudelijke ontsluiting van de collecties in openbare bibliotheken. Oorspronkelijk was het daar niet voor bedoeld en het begon bescheiden, al te bescheiden.

De eerste zin van een boek is belangrijk: je moet de lezer motiveren met de belofte van plezier, het ultieme inzicht in het onderwerp, macht over een computerprogramma of wat dan ook. Niet zo voor de schrijvers van het handboek Trefwoorden: ze lijken wel klaar te staan om meteen de handdoek in de ring te werpen. Ze schrijven: “Een aantal vakgenoten zal zich zeker afvragen of het nog zinvol is een boek samen te stellen met richtlijnen voor het bepalen van trefwoorden.” en de lezer denkt: dan hoeft het voor mij ook al niet meer. De tweede zin legt uit waar deze twijfel vandaan komt: “Men gebruikt in deze tijd toch thesauri of andere geavanceerde ontsluitingstechnieken!”, en het minderwaardigheidsgevoel tegenover thesauri blijft door het boek doorschemeren. In 1986 verscheen het vervolg op dit handboek, namelijk Toepassingen bij Trefwoorden, en ook daar verwonderen de auteurs er zich een beetje over dat bibliotheken vijf jaar later nog steeds precoördinatieve systemen (een uitgebreid onderwerp wordt met één of meerdere woorden beschreven) gebruiken. Dat dit 35 jaar later nog steeds zo zou zijn, hadden ze wellicht niet durven dromen.

Die auteurs waren geen vertegenwoordigers van de (Nederlandse) openbare bibliotheken; het waren docenten aan bibliotheekopleidingen die zich verenigd hadden in een Docentengroep Trefwoorden, gevestigd aan de Frederik Muller Academie in Amsterdam. Het handboek was in de eerste plaats bedoeld voor studenten in die opleidingen en de auteurs streefden er blijkbaar naar alles zo juist en gedetailleerd mogelijk weer te geven, met nogal zware formuleringen als gevolg. Een zin als de volgende moet je minstens drie keer lezen eer je snapt wat bedoeld wordt, zelfs al heb je voldoende kennis van het onderwerp: “Een omgezet trefwoord ontstaat, als bij een enkelvoudig resp. samengesteld trefwoord een ander woorddeel resp. woord dan door het natuurlijke zinsverband wordt aangegeven, ingangselement wordt en als bij een geleed trefwoord een als subgeleding aanvaard gedeelte (aspect) hoofdgeleding wordt.” Nadien zagen de auteurs dat ook in en in Toepassingen gaven ze toe dat het handboek in de lespraktijk “niet helemaal” voldeed, met als reden onder andere “het dikwijls zeer technische en daardoor moeilijke taalgebruik”. Dat had evenwel niet tot gevolg dat ze de zaken gemakkelijker gingen formuleren ...

Oefeningen worden eigenlijk niet voorzien. In het handboek staat op de rectozijde de theorie en op de versozijde een aantal voorbeelden, en ook in Toepassingen komen geen oefeningen voor. Daar wordt hetzelfde stramien aangehouden: titelbeschrijvingen van boeken op de versozijde en uitleg op de rectozijde. Bovendien zijn het dan nog telkens weer dezelfde boeken die steeds een beetje anders bekeken worden. Ook maakten de auteurs van de gelegenheid gebruik om in dit tweede boek toch nog een goed stuk theorie op te nemen.

IMPORTANT

Als leerboek moge het handboek Trefwoorden dan niet echt geslaagd zijn, de invloed ervan op het Nederlandstalige bibliotheekwerk was blijvend. De Open Vlacc-regelgeving over trefwoorden (versie juli 2019, nog online augustus 2021) zegt expliciet dat ze gebaseerd is op het handboek. Eigenaardig genoeg wordt het boek in de bijbehorende voetnoot vermeld als “Theorie en praktijk van thesauri en trefwoordsystemen” van 2010. Dat is niet het bewuste handboek Trefwoorden, maar de ondertitel van het boek Woordsystemen van H. Magrijn. De keuzes die Open Vlacc maakte, wijken op een paar punten evenwel af van het handboek, dat soms iets strenger in de leer is. Zo kent het handboek slechts 3 vaste geledingen bij geografische namen, namelijk geschiedenis, geografie en geologie (bv. “Nederland ; geologie”), terwijl Open Vlacc er niet minder dan 36 heeft. Strikt genomen is een constructie als “Nederland ; fauna” volgens het handboek niet juist, want hier zijn kern en bepaling in feite omgewisseld, maar Open Vlacc sluit zich eigenlijk aan bij de praktijk zoals die in Nederland al bestond voor het handboek gepubliceerd werd. Hetzelfde geldt voor trefwoorden bij bijvoorbeeld boekbesprekingen. Waar Open Vlacc constructies kent als “Hermans, Willem Frederik ; De donkere kamer van Damokles”, wil het handboek: “De donkere kamer van Damokles (Hermans)”. Die Open Vlacc-constructie is voor de theorie een indirect, dus fout trefwoord, maar het is wel te verdedigen vanuit de praktijk van de gedrukte trefwoordlijsten en kaartcatalogi van weleer.

Ook de Nederlandse Trefwoordenthesaurus beriep zich op het handboek, maar trachtte dat te verzoenen met de theorie van de thesaurusbouw, wat een vreemde mengeling van pre- en postcoördinatie (een uitgebreid onderwerp wordt beschreven met combinaties) opleverde. Maar eigenlijk is er niets mis met een goed precoördinatief systeem dat gebaseerd is op een degelijke theorie en op dat gebied blijft het handboek Trefwoorden hét Nederlandstalige standaardwerk bij uitstek.

Waarom lid van de VVBAD worden?

  • Deel zijn van het netwerk van experten en collega's
  • Mee de belangen van de informatiesector behartigen
  • Korting krijgen op de activiteiten van de VVBAD
  • Toegang krijgen tot vakinformatie
  • Participeren in de verenigingsbesturen
Word lid
© Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie vzw
Statiestraat 179 | B-2600 Berchem (Antwerpen)
Tel: (+32) 03 281 44 57 | email: vvbad@vvbad.be