Het jaar 2020 heeft onze kijk op alles wat digitaal is veranderd. Kijk maar naar hoe webdiensten en mobiele applicaties nog belangrijker geworden zijn in ons dagelijks leven. Wat betekent deze verschuiving voor bibliotheken, nu ze weer open zijn voor het publiek? Welke rol speelt digitale en immateriële innovatie in de traditioneel materiële wereld van bibliotheken, archieven en musea?

De scheiding tussen digitale en analoge inhoud is nu nog vager geworden, omdat we steeds meer content bekijken op een beeldscherm. Wat El Lissitzky al in 1923 bepleitte met de term ‘elektro-bibliotheek’¹ – de vervanging van gedrukte vellen papier door elektronische media – is voor een deel werkelijkheid geworden. De inhoud van bibliotheken en collecties wordt gedematerialiseerd en maakt een heroriëntatie noodzakelijk van wat aangeboden wordt en welke diensten verleend worden.

Sinds de oprichting van Sitterwerk in 2006 is het nu mogelijk om de inhoud van de collecties van het Werkstoffarchiv (Materiaalarchief) en de Kunstbibliothek (Kunstbibliotheek) niet alleen fysiek, maar ook digitaal te beleven.² ³ Enerzijds is er de dynamische ordening, die een steeds veranderende opstelling van alle boeken mogelijk maakt met behulp van de dagelijkse inventarisatie door RFID-technologie (radio-frequency identification). Anderzijds is er de Werkbank (in samenwerking met Christian Kern, Anthon Astrom en Lukas Zimmer), die de gebruiker in staat stelt om onderzoekscollecties gelijktijdig op een (digitale) tafel en een webinterface op te slaan en te bewerken.

Permanente inventarisatie en het principe van het toeval

Het concept van de dynamische ordening in de Kunstbibliothek waardoor de bezoekers de boeken anders kunnen ordenen, vloeide aanvankelijk voort uit de manier waarop Daniel Rohner deze Kunstbibliothek inrichtte. Daniel Rohner, boekenverzamelaar en medeoprichter van Sitterwerk, had de gewoonte om zijn boeken over de ruimte te verdelen en ze op te stapelen tot fascinerende torens. Geen wonder dat hij weigerde om de boeken volgens de regels van de bibliotheek te ordenen toen zijn collectie een openbare bibliotheek werd.

Omdat Rohners manier van ordenen een productief effect bleek te hebben op een kleine gespecialiseerde bibliotheek voor kunst, ambacht en materiaalkunde, werd een proefproject opgezet om een chaotische, persoonlijke ordening mogelijk te maken. En dat terwijl alle titels traceerbaar bleven. 

De boeken in de Kunstbibliothek werden voorzien van RFID-tags volgens de bibliotheekstandaard⁴, in plaats van plaatsingskenmerken en labels. De RFID-lezer werd vervolgens niet bij de uitgang of aan de balie geïnstalleerd, maar op een bewegend apparaat dat langzaam alle planken van de boekenrekken afgaat. De RFIDlezer doet dat elke nacht en wordt bestuurd door een geautomatiseerd mechanisch systeem. De software communiceert de huidige locatie van elk individueel boek en voert deze in de digitale bibliotheekcatalogus in.

De boeken in de Kunstbibliothek hebben dankzij de dynamische ordening geen vaste plaats, waardoor je dus van een permanente inventarisatie kunt spreken. In principe kan iedereen kiezen waar hij of zij de boeken terugzet en blijft elk boek op elk moment traceerbaar.

Wat zijn de voordelen?

Dankzij de dynamische ordening kan de boekopstelling voortdurend veranderen door bezoekers: iemand die onderzoek doet, kan boeken over een specifiek onderwerp groeperen en deze groepering vervolgens terugplaatsen op de rekken. Ook lopende interne projecten kunnen op de rekken gedocumenteerd worden. Bezoekers worden speciaal uitgenodigd om in de bibliotheek te komen werken, hun interesses te documenteren en hun leeslijsten zichtbaar achter te laten voor toekomstige bezoekers. Zo ontstaan nieuwe mogelijkheden voor het zoeken en vinden van boeken.

De huidige opstelling van boeken vergemakkelijkt toevallige ontdekkingen: tijdens het zoeken naar bepaalde boeken, vindt men andere boeken die aansluiten bij het interessegebied. Dat doet denken aan de bibliotheek van Aby Warburg: de bibliotheek sorteerde de boeken volgens zeer persoonlijke criteria en blijft een casestudy voor alternatieve bibliotheken die in plaats van een klassieke alfabetische, chronologische of thematische opstelling een inhoudelijke opstelling van kennis ondernemen. Warburg baseerde zijn bibliotheek op onderwerpen die elkaar kruisten, en de ruimtelijke en actuele nabijheid van boeken ten opzichte van elkaar kreeg een prominente rol.⁵ De Kunstbibliothek gaat hier een stap verder, want de ordening wordt in feite elke dag opnieuw gepersonaliseerd.

De Sitterwerk-catalogus

In 2010 presenteerde Sitterwerk voor het eerst de online catalogus sitterwerk-katalog.ch, een digitale én ruimtelijke weergave van de collectie. De eerste versie van de online catalogus bevatte een zoekfunctie die naast een lijst met resultaten, ook een visualisatie opleverde van de exacte locatie van de boeken en materialen. Deze directe visualisatie van de fysieke objecten in de bibliotheekruimte geeft het principe van dynamische ordening perfect weer in de digitale ruimte. Om het vinden van een boek te vergemakkelijken werden zowel de boekkaften als de boekruggen gescand, zodat bezoekers weten hoe het eruit ziet.

Wat is de Werkbank?

De Werkbank⁶ is een volgende stap die bezoekers motiveert om hun bevindingen met elkaar te verbinden. Op het eerste gezicht is de Werkbank een gewone tafel, maar onder het tafelblad zit heel wat technologie. Tien RFID-antennes registreren voortdurend boeken en materiaalstalen met RFID-tags. Hierdoor wordt de analoge collectie in realtime vertaald naar een visualisatie op een beeldscherm. Eenmaal ingelogd op deze digitale werkruimte, kunnen bezoekers hun onderzoek verrijken met persoonlijke notities, foto’s en inhoud uit boeken of bronnen van het web.

Een gebruiker kan ook zoeken in bestaande collecties en profiteren van onderzoeken van eerdere bezoekers. De resultaten kunnen bewerkt worden binnen een meegeleverd layoutsjabloon en afgedrukt worden in de vorm van een boekje, een ‘bibliozine’. De resultaten van het onderzoek krijgen zo opnieuw een analoge vorm. De Werkbank is een interactieve werkruimte en vormt een belangrijk instrument om de objecten van het Werkstoffarchiv op een productieve manier met de collecties van de Kunstbibliothek en het principe van dynamische ordening te verbinden. Gezien het feit dat de meeste gebruikers niet meer dan een paar uur in de bibliotheek doorbrengen, stelt het ons ook in staat om te profiteren van hun onderzoek.

Nieuwe projecten in 2021

De belangrijkste vernieuwingen dateren van 2011 en 2015. Sitterwerk zet zich nog steeds actief in om een debat over het onderwerp ‘alternatieve ordeningssystemen in bibliotheken’ te stimuleren. Als kleine, gespecialiseerde bibliotheek, maar met een breed, algemeen publiek, vinden we het nog steeds interessant om onze instelling ook te positioneren als ontmoetingsplaats. Zo kunnen bezoekers in gesprek gaan over de inrichting van bibliotheken en over hoe ze informatie verzamelen, doorzoeken en vinden, en of er nog innovatieve alternatieven bestaan. Ook over hedendaagse technologie en hoe deze de manier waarop we vandaag informatie zoeken en vinden kan ondersteunen, wordt nagedacht.

¹ El Lissitzky, «Topographie der Typographie», in: El Lissitzky Maler Architekt Typograf Fotograf, Dresden: VEB Verlag der Kunst, 1976 (1923), p. 360. 
² Harald Reiterer, Roman Rädle, Simon Butscher and Jens Müller, «Blended Library – neue Zugangswege zu den Inhalten wissenschaftlicher und öffentlicher Bibliotheken», in: Bibliothek Forschung und Praxis, 40(1), 2016, pp. 7–20.
³ Juja Chakarova and Allan Mulondo, «RFID-basierte Bibliothekstechnologie – ein Schritt weiter», in: b.i.t. online 20(2), 2017, pp. 120–123.
⁴ De technologie, machines en software werden ter plekke bedacht en geïmplementeerd door het team van Sitterwerk, samen met Christian Kern (InfoMedis AG), Boris Brun, en Toby Büchel tussen 2006 en 2010. 
Christian Kern vermeldt producten van 3M, Bibliotheca, en Feig Electronic. Zie: Christian Kern, RFID für Bibliotheken, Berlin: Springer, 2011, p. 80.
Christian Kern, Anwendung von RFID-Systemen, Berlin: Springer, p. 2006.
Stiftung Sitterwerk (ed.), Archive der Zukunft, St.Gallen: Stiftung Sitterwerk, p. 2013.
⁵ Eva Schmidt and Ines Rüttinger (ed.), Lieber Aby Warburg, was tun mit Bildern?, Heidelberg: Kehrer, 2012
Ernst H. Gombrich, Aby Warburg. Eine intellektuelle Biographie, Hamburg: Europäische Verlagsanstalt, 1992.
⁶ Het concept en de realisatie van de Werkbank kwam voort uit een samenwerking vanaf 2013 tussen Sitterwerk en Christian Kern (InfoMedis AG), Anthon Astrom en Lukas Zimmer (Astrom/Zimmer) enFabian Wegmüller. Hierbij is InfoMedis AG verantwoordelijk voor de RFID-technologie, en Astrom/Zimmer en Fabian Wegmüller voor de beeldherkenning en het programmeren en de layout van de Werkbank en de Bibliozines.