Hoe archiveren we het online luik van het activisme van de 21ste eeuw?

Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amsab-ISG) organiseerde op 12 maart een gespreksavond met als thema’s: dekolonisatie, de rol van participatie op sociale media, en hoe we dat het best kunnen bewaren voor de toekomst. De gespreksavond kaderde binnen het Gentse Belmundofestival. Dat is een jaarlijks activiteitenfestival rond internationale solidariteit waarbij de Stad Gent en 11.11.11 de handen in elkaar slaan met het Gentse middenveld, en waar Amsab-ISG ook jaarlijks aan deelneemt.

Een van onze kerntaken is het onderzoeken welke strategieën ontwikkeld werden en worden door gemeenschappen die het meest onder ongelijkheid lijden. We ontwikkelen methodieken om die vaak verborgen geschiedenissen te verzamelen, en zo de historische evolutie ervan in kaart te brengen. Deze gespreksavond focuste op het gebruik van sociale media binnen de huidige Black Lives Matter-beweging.

Gespreksleider Joachim Hakim Ben Yakoub verwees in zijn inleiding naar de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges die in het kortverhaal Del rigor en la ciencia (‘Over de rigueur in de wetenschappen’) een keizerrijk beschreef waar de wetenschap van de cartografie zo exact was dat alleen een kaart op dezelfde schaal als het keizerrijk zelf nog zou voldoen aan de veeleisende nauwkeurigheid van de wetenschappen.

Een recentere aflevering uit Black Mirror schetst een beeld van een toekomst waar de menselijke ervaring in real time gefilmd en op een server opgeslagen wordt. Beide voorbeelden wijzen op de moeilijke, haast absurde oefening om sociale media in het digitale tijdperk te archiveren. Niettemin zien we hoe veel historisch materiaal verloren dreigt te gaan door de commerciële belangen van die media.

Video’s en foto’s die deze zomer nog online stonden, zijn er nu misschien al afgehaald, voor eeuwig in de vergeetput. In het voorbije jaar zagen we hoe een lokale gebeurtenis van politiegeweld in de Verenigde Staten (VS) uitgroeide tot een wereldwijde beweging, waarbij #BlackLivesMatter zich toonde in de straten van België. Heel wat interessante data staan intussen al niet meer online, maar veel daarvan heeft Amsab-ISG gelukkig tijdig kunnen archiveren.

Piet Creve, onderzoeker van Amsab-ISG, begon de gespreksavond met een schets van de historische context. Rond 1970 ontstond een bonte verzameling van comités en actiegroepen rond thema’s die tot dan toe nauwelijks aan bod kwamen in het publieke debat: de verhouding Noord-Zuid, het milieu, de problematiek van oorlog en vrede, mensenrechten, enzovoort.

Die verenigingen ontwikkelden zich buiten de gevestigde sociale bewegingen zoals vakbonden en kregen al snel het label ‘nieuwe sociale bewegingen’. En inderdaad, qua thema’s waren ze nieuw. Ook qua bedrijfscultuur waren er verschillen: de oude sociale bewegingen waren overwegend top-downorganisaties, de nieuwe groeiden eerder vanuit de basis.

Maar op vele vlakken leken ze sterk op de oude sociale bewegingen: het waren vaak verenigingen met klassieke structuren, zoals raden van bestuur en algemene vergaderingen, een ledenblad en dergelijke. Voor hun acties maakten ze grotendeels gebruik van beproefde middelen zoals pamfletten en brochures of bliezen ze andere middelen nieuw leven in, zoals affiches.

Oude en nieuwe sociale bewegingen streefden grotendeels dezelfde doelen na: beide soorten waren gericht op solidariteit en emancipatie. Dat is ook het geval met het sociaal activisme van vandaag. Het verschil tussen oude en nieuwe sociale bewegingen en het sociaal activisme van vandaag ligt dus niet in de doelen die ze nastreven, maar vooral in de manier waarop ze te werk gaan om die doelen te bereiken.

Het sociaal activisme van de 21ste eeuw is onlosmakelijk verbonden met sociale media. In Amsab-ISG willen we deze nieuwe vormen van actievoeren bewaren. Archivaris Jeroen Fernandez-Alonso bracht een introductie over het archiveren van sociale media naar aanleiding van gebeurtenissen in de actualiteit. Aan de hand van een evenementendatabase worden relevante gebeurtenissen bijgehouden, zowel fysieke acties als puur online campagnes.

Vervolgens wordt wekelijks de beslissing genomen van welke gebeurtenis de online activiteit bewaard zal worden, en wordt deze gearchiveerd. Sociale media zijn een soort nieuwe publieke ruimte, maar deze ruimte is volledig in private handen. Dat maakt het op technisch vlak dikwijls zeer moeilijk om data van sociale media kwaliteitsvol te archiveren, aangezien vele vormen van scrapen tegen de terms and conditions van de socialemediaplatformen zijn.

Het is ook een moeilijke juridische situatie, waarbij er sterk rekening gehouden moet worden met de privacywetgeving en auteursrechten. Ondanks al deze belemmeringen en uitdagingen is het belangrijk dat het gebeurt, en idealiter al snel na de feiten: er wordt dikwijls gezegd dat eens iets op het internet staat, het er voor eeuwig is, maar dat is zeker niet het geval. Heel wat berichten in verband met de klimaatstakingen of de Black Lives Matterprotesten staan intussen al niet meer online.

Gespreksleider Joachim Hakim Ben Yakoub en Stephanie Collingwoode Williams (voormalig woordvoerster Belgian Network for Black Lives) bespraken samen de rol van de Black Lives Matterbeweging in het dekolonisatiedebat. Thema’s zoals dekolonisatie zijn zeker niet nieuw, denk maar aan de acties van de Decolonize Belgium-beweging in 2014 aan het standbeeld van pater De Deken in Wilrijk, maar deze thema’s worden wel als nieuw voorgesteld telkens als er iets choquerends gebeurt.

We moeten opletten met bewegingen als Black Lives Matter te zien als iets dat plots gebeurt, terwijl het eigenlijk al veel langer gaande was. Het is nog steeds dezelfde strijd voor gelijkheid, maar binnen andere contexten. Hierbij moet het besef er zijn dat rechten niet eeuwig zijn, denk maar aan de abortuskwestie in Polen.

Het gebruik van sociale media door activisten is tegenwoordig niet meer weg te denken, maar overschatten we het belang ook niet? Discussies over technologisch determinisme (technologie vormt de maatschappij) en cultureel materialisme (maatschappij vormt de technologie) zijn eindeloos; de ‘Facebook-revolutie’ van Tunesië in 2011 wordt bijvoorbeeld steeds meer genuanceerd in de historiografie.

Cato Waeterloos, onderzoekster aan de Universiteit Gent (UGent) over participatie, activisme en sociale media verdedigde de visie dat nuanceren terecht is, maar dat we het belang van sociale media toch niet mogen onderschatten: het is een alternatieve manier van participeren waar eenieder – mits vrije internettoegang – zijn mening kan uiten. Het is een zeer laagdrempelige manier om een groot netwerk uit te bouwen.

De kritiek komt dikwijls dat activisten op sociale media aan slacktivism doen (‘lui’ activisme). Stephanie en Cato bespraken de casus van #BlackoutTuesday (2 juni 2020), dat was een solidariteitsactie vanuit de muziekindustrie (een soort gedeeltelijke staking van hun werking), waarbij de deelnemende bedrijven onder meer een zwart vierkant op hun sociale media plaatsten.

Deze actie werd door veel activisten als weinig productief aanzien, het was vooral een zeer performatief pr-statement. Daarnaast waren de hashtags toen nog in gebruik voor de praktische organisatie van protesten, met als gevolg dat deze praktische informatie niet meer terug te vinden was onder de zee van zwarte vierkanten.