F.C.J. (Eric) Ketelaar is een grote naam in de archiefwereld. Hij was algemeen rijksarchivaris van 1989 tot 1997 en professor archivistiek aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) van 1997 tot 2009. Met meer dan 400 publicaties op zijn naam, waaronder het recente Archiving People. A Social History of Dutch Archives, is hij een van de belangrijke denkers over de betekenis van archieven in de wereld. Sinds 2002 organiseert het Nationaal Archief jaarlijks de Ketelaarlezing, in samenwerking met de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland (KVAN). De lezing heeft als doel het stimuleren van de dialoog tussen archiefwezen en maatschappij.

Een belangrijke rode draad in het oeuvre van Ketelaar is het idee dat het (zelf)beeld van archieven als neutrale en waardevrije instellingen niet correct is, omdat ze net als de rest van de maatschappij onderworpen zijn aan processen van machtsvorming en ongelijkheid. In de voorbije jaren hebben (de)koloniale en ‘raciale’ scheidingslijnen in dat verband meer aandacht gekregen. In 2019 gaf Charles Jeurgens al de Ketelaarlezing Geschiedenisschaamte? Het witte archief onder vuur, over dekolonisatie van archieven. In 2020 verscheen ook een themanummer over dekolonisering van archieven in Archival Science en elders in dit nummer verschijnt een artikel over de Belgische koloniale archieven.

In de Ketelaarlezing van 15 december 2020 ging Mitchell Esajas van The Black Archives door op deze problematiek. Hij studeerde bedrijfskunde en antropologie en is medeoprichter van The Black Archives en New Urban Collective. The Black Archives is een kleine grassrootsorganisatie van zo’n vijf à zes personen die in 2015- 2016 ontstaan is. Hun collectie bestond uit de boekencollectie van de sociale wetenschapper Waldo Heilbron (1936-2009) en het archief van de Vereniging Ons Suriname (V.O.S., al opgericht in 1919). Sindsdien is de collectie gegroeid door diverse schenkingen van boeken en filmmateriaal, en door acquisities bij activisten uit de jaren zeventig en tachtig. Zo bevat ze onder andere de boeken en het archief van Otto en Hermina Huiswoud (oud-leden van Ons Suriname) en van sociale wetenschappers als Philomena Essed, Frits Cortsen en Glenn Frank Walter Willemsen. The Black Archives is eerder een documentatiecentrum met een activistische en culturele werking dan een klassiek archief. Hun doel is onder andere het brengen van verhalen uit de zwarte geschiedenis, en het in vraag stellen van de dominante witte narratieven, bijvoorbeeld via tentoonstellingen, lezingen en debatten. Door het centraal plaatsen van groepen in de marge van de samenleving, wil The Black Archives bijdragen aan meerstemmigheid, pluralisme en een inclusievere samenleving. De organisatie heeft een sterk Surinaams perspectief; de rol van groepen met een andere Afrikaanse of Aziatische achtergrond is vooralsnog minder sterk ontwikkeld.

In de lezing vertelde Mitchell Esajas over de werking, geschiedenis en doelstellingen van The Black Archives. Hierbij hanteerde hij het door Gloria Wekker ontwikkelde concept ‘cultureel archief’. Dat is geen materieel archief, maar bestaat uit patronen in kennis, houdingen en gevoelens, bijvoorbeeld rond ras en gender. Dat alles koppelde hij aan meer algemene reflecties over de maatschappelijke rol van archieven en erfgoedcentra. Esajas pleit voor een meer expliciete en proactieve stellingname door erfgoedorganisaties in maatschappelijke debatten.

Nederlandse musea zijn al erg actief geweest over de koloniale tijd. Archieven lopen daarin wat achter, hoewel het Stadsarchief Amsterdam een tentoonstelling georganiseerd heeft over slavernij, het Nationaal Archief een educatief programma aan slavernij gewijd heeft, en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) vele archieven van migrantenorganisaties bewaart en een belangrijke onderzoekslijn heeft over migratiegeschiedenis. Esajas pleit voor een fundamentele omslag in de erfgoedwereld, niet voor cosmetische aanpassingen (“niet eenmalig een tentoonstelling organiseren die twee maanden loopt”). Hij wil veranderingen in het personeel en in de taal en de toon die gehanteerd worden door erfgoedinstellingen, in de curricula van de opleidingen en in de manier van met collecties om te gaan.

In de geschiedschrijving en in de archiefwereld hebben opeenvolgende golven van emancipatorische bewegingen in de voorbije decennia een heilzaam proces van democratisering en innovatie in gang gezet, onder andere door aandacht te vragen voor de gewone man (de sociale geschiedenis), de vrouw (het feminisme) en nu dus ook voor personen met een niet-witte huidskleur. Vanuit de marges zijn op die manier vaak vernieuwende instellingen en perspectieven ontwikkeld, die de hele maatschappij veranderd hebben. In dat verband is de herdenkingsbeweging over het slavernijverleden in Nederland ook een actueel voorbeeld. Ondertussen staan er op acht plaatsen in Nederland monumenten die de slavernij herdenken, wordt er gepraat over een monument in Den Haag, en is de slavernij opgenomen in de Canon van Nederland (zie hierover onder andere het werk van Karwan Fatah-Black).Ook de Surinaamse antikoloniale schrijver en activist Anton de Kom (1898-1945) is opgenomen in de Canon van Nederland.

Dat alles gaat gepaard met heftige debatten en emoties, en reacties die ook wel omschreven zijn als witte fragiliteit (Gloria Wekker): defensieve opstellingen en gevoelens van ongemak bij het in vraag stellen van racistische symbolen en tradities (Zwarte Piet, standbeelden van Leopold II enzovoort). Dat blijkt bijvoorbeeld uit het bekladden met witte (!) verf en het aanbrengen van een dubieuze slogan op de muurschildering met zwarte helden op het gebouw van The Black Archives in december 2020.

Archivarissen zijn vaak op een eerder technische manier met hun vak bezig, waarin de hoe-vraag domineert: hoe kunnen we zo goed en efficiënt mogelijk archief beschrijven, beheren, bewaren en digitaliseren? Door de digitale omslag van de voorbije decennia domineerden vaak technische vragen en best practices. Vragen als ‘wat doen we eigenlijk, waarom doen we dit, en niet iets anders? Hoe dragen we als archief bij aan een meer democratische en pluriforme samenleving? Hoe zorgen we ervoor dat de archiefwereld een zo inclusief mogelijk beeld geeft van de maatschappij?’ worden soms minder gesteld. Kritische reflectie is nodig, en de Ketelaarlezingen dragen alleszins bij aan dat proces.