Als archivaris bij een lokaal bestuur heb je vaak contact met de administratie. In Turnhout is dat niet anders. In 2018 trok de manager van het Departement Omgeving aan mijn mouw in verband met de maquettes van stedelijke projecten. Die stonden in de kantoren van de diensten Projectmanagement en Ruimtelijke Ordening her en der op de kasten: “Ze zijn soms heel waardevol, maar we weten er geen blijf mee.”

Het bleek om 23 maquettes te gaan die op een kast of onder een tafel gelegd waren of rechtop tegen een muur stonden. Een aantal van die fragiele constructies waren daardoor beschadigd. De diensten zelf zagen vooral een stockageprobleem. Maar waren deze maquettes wel zo waardevol als de manager beweerde?

Een eerste logische stap was dan ook de inventarisatie van de maquettes en het toepassen van de criteria voor vernietiging of bewaring. Die criteria dienen dan ook voor de selectie van toekomstige maquettes.

Inventarisatie

Voor het sjabloon van de inventaris klopten we aan bij het Vlaams Architectuurinstituut (VAi) en het FelixArchief. Op basis van hun input stelden we een basisinventaris op met dertien velden:

- Volgnummer
- Locatie
- Titel
- Beschrijving
- Project afgewerkt (ja/nee)
- Niet uitgevoerd ontwerp (ja/nee)
- Project van Stad Turnhout (ja/nee)
- Datering
- Verantwoordelijke dienst
- Naam ontwerper
- Gebruikte materialen
- Fysieke toestand
- Afmetingen

We namen een foto van elke maquette en registreerden de technische kenmerken. Voor de inhoudelijke beschrijving konden we een beroep doen op twee medewerkers van Projectmanagement. Zij groepeerden de maquettes per project en gaven daar uitleg bij.

Opvallend: de oudste maquette dateerde pas van 2006. Dat was te verklaren doordat het huidige Stadskantoor in 2004 in gebruik genomen werd. Wellicht zijn er tijdens de verhuizing oudere maquettes opgeruimd. De maquettes maten gemiddeld zo’n 60 x 60 cm. Vijf maquettes waren aanzienlijk groter, tot bijna 180 cm breed. 

Stadsdelen

Het merendeel van de maquettes toonde geen individuele gebouwen, maar (potentiële) vernieuwingen van stadsdelen en wijken. Studiebureaus maakten ze om de ruimtelijke impact van een project te tonen aan het bestuur en aan het publiek.

Zo stond een van de maquettes op het moment van de inventarisatie in de inkomhal van het stadskantoor. De maquettes zijn dus geen werkinstrument voor de diensten, maar een communicatiemiddel.

En ook al bestaat er performante software om digitaal in 3D te tekenen, toch kiezen veel studiebureaus voor een constructie in balsahout en piepschuim. Er kwamen per jaar toch nog één tot twee maquettes binnen.

Bewaren of vernietigen?

De inventaris van het VAi voorzag drie tekstvelden voor de waardering van de maquettes: de educatieve waarde, de architectuurhistorische waarde en de waarde voor de projectgeschiedenis. Het bleek echter niet gemakkelijk voor de medewerkers van Projectmanagement om deze velden in te vullen.

De selectiecriteria, opgesteld door het FelixArchief in 2012¹ bleken eenvoudiger om toe te passen. Het FelixArchief past in een eerste selectiestap zes bewaarcriteria toe.

Enkel maquettes die aan al deze criteria voldoen, komen in aanmerking voor permanente bewaring. We vertaalden de criteria voor de Turnhoutse inventaris in korte ja/ nee-vragen:

Slechts 4 van de 23 maquettes voldeden hier niet aan. Dat wees erop dat het merendeel betrekking had op stedelijke projecten en in redelijk goede staat was.

In een tweede selectiestap werden aan de resterende maquettes punten toegekend op basis van de inhoudelijke aspecten. De maquette bleef permanent bewaard indien er een totaalscore van zeven of meer toegekend werd. Deze stap herleidden we tot twaalf ja/nee-vragen:

Op basis van dit puntensysteem werden dertien van de negentien overgebleven maquettes bewaard. Drie maquettes met lage scores werden voorlopig nog bewaard, omdat de projecten in kwestie nog niet afgewerkt waren.

Verhuizing en bewaring

In oktober 2020 werden de zestien overgebleven maquettes weggehaald uit het stadskantoor. Een geschikte bewaarplaats zoeken, vormde een uitdaging. In het depot van het Stadsarchief ontbraken rekken voor zulke grote formaten.

Ook het Architectuurarchief Vlaanderen was er niet happig op om een grote collectie van gemeentelijke maquettes op te nemen. Gelukkig bracht de uitbreiding van het onroerend erfgoeddepot Noorderkempen in 2020 de uitkomst.

Op 2 oktober werden de maquettes veilig overgebracht, de niet geselecteerde maquettes werden vernietigd. Het selecteren van lokale maquettes in 2018- 2019 was een leerrijk en boeiend traject.

Met dank aan Roeland Verhaert (FelixArchief), Hugo Meeus, Ive Van Bouwel en Annelies Meeus (dienst Projectmanagement), Yotti Van Deun (OED Noorderkempen) en de collega’s van Stadsbedrijven

¹ Selectie en bewaring van maquettes, interne nota van het Felixarchief, juni 2012.