Hemelsbreed: Divers religieus erfgoed in Vlaanderen

META Nummer 2020/9

Hemelsbreed: Divers religieus erfgoed in Vlaanderen

Geschreven door Julie Aerts, Joris Colla, Karim Ettourki, Aaldert Prins
Gepubliceerd op 01.12.2020
IMPORTANT

Met het oog op een duurzame zorg voor het divers religieus erfgoed in Vlaanderen sloegen PARCUM en KADOC-KU Leuven de handen in elkaar. Via het project Hemelsbreed brengen ze het erfgoed en de erfgoednoden van de anglicaanse, islamitische, israëlitische, orthodoxe en protestants-evangelische eredienst in kaart en stemmen ze hun dienstverlening optimaal af op de doelgroepen. Tegelijk maken ze het betrokken erfgoed beter bekend in de erfgoedsector en bij het brede publiek.

Divers religieus erfgoed 

De superdiverse samenleving is een realiteit die vandaag steeds duidelijker wordt. De etnisch-culturele verscheidenheid in Europa neemt verder toe. Ook in België is die evolutie zichtbaar. In steden als Brussel en Antwerpen heeft een meerderheid van de bewoners wortels in migratie.

Dat weerspiegelt zich in een groeiende levensbeschouwelijke diversiteit. België is in de loop van de twintigste eeuw geëvolueerd van een voornamelijk rooms-katholiek land naar een multiculturele en multireligieuze samenleving.

Bij de eerste Belgische volkstelling in 1846 bekende 99,8 procent van de bevolking zich tot de katholieke eredienst. In 2018 noemde nog 52,8 procent van de Belgen zich katholiek.

De katholieke kerk blijft dus de grootste religie, maar verloor gedurende de voorbije decennia haar dominante maatschappelijke positie, onder meer door de voortschrijdende secularisatie en ontzuiling.

Een meer individuele geloofsbeleving ‘à la carte’ won aan belang. Tegelijk stimuleerden migratie en globalisering de levensbeschouwelijke diversiteit. Een breed palet aan culturele en religieuze tradities manifesteerde zich steeds zichtbaarder in de samenleving.

IMPORTANT
In het kader van Hemelsbreed werd een video opgenomen over het erfgoed van de Eyyub El-Ensari Moskee in Zele.

Doordat alle geloofsgemeenschappen op de een of andere manier erfgoed ‘produceren’, hebben deze ontwikkelingen geleid tot een boeiend en divers religieus erfgoedlandschap. Dat bestaat niet enkel uit gebouwen (onroerend erfgoed) en objecten (roerend erfgoed), maar omvat ook tradities en praktijken (immaterieel erfgoed).

Denk daarbij bijvoorbeeld aan de iftarmaaltijd die moslims houden bij het breken van de vasten tijdens de ramadan, aan het ritueel baden in een joodse synagoge of aan de rijke orthodoxe processietradities.

Verder neemt ook documentair erfgoed een belangrijke plek in. Archieven zijn cruciaal om het verhaal van geloofsgemeenschappen te kunnen vertellen aan toekomstige generaties.

Boeken hebben in religies vaak een sacrale betekenis of worden gebruikt bij het geloofsonderricht. Dat uit zich in de aanwezigheid van bibliotheken in de gebedshuizen en bij de koepelorganisaties van de verschillende erediensten. 

Een brede samenwerking

Zowel voor de eigen werking van geloofsgemeenschappen als voor de bredere maatschappij is het belangrijk om zorg te dragen voor het divers religieus erfgoed in Vlaanderen.

Als erfgoedorganisaties ondersteunen PARCUM en KADOC-KU Leuven de verschillende erediensten bij het beheer van hun roerend, onroerend en immaterieel erfgoed.

PARCUM (voorheen het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur, CRKC) is het door de Vlaamse overheid erkende museum en expertisecentrum voor religieuze kunst en cultuur in Vlaanderen en Brussel.

Het is gevestigd in de Abdij van Park te Leuven en zet zich sinds zijn oprichting in 1997 in voor het behoud, het beheer en de valorisatie van het religieus erfgoed van de verschillende erediensten.

PARCUM stelt dat religieus erfgoed een inspiratiebron en uitnodiging tot dialoog kan zijn voor iedereen en zet daarom bijzonder in op interactie tussen de verschillende religies en levensbeschouwingen.

KADOC, het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven, legt zich toe op de bewaring, het beheer, de ontsluiting en het wetenschappelijk onderzoek van het historisch erfgoed dat het resultaat is van de wisselwerking tussen religie, cultuur en samenleving.

Binnen KADOC is Evadoc expert op het gebied van de kerken, levensbeschouwelijke organisaties en personen die behoren tot de protestants-evangelische geloofsgemeenschap.

IMPORTANT
Aantal door de Vlaamse overheid erkende lokale geloofsgemeenschappen (oktober 2020) en responsgraad van deze gemeenschappen.

In 2019 bundelden PARCUM en KADOC hun expertise en netwerken rond divers religieus erfgoed in het project Hemelsbreed. Divers religieus erfgoed in Vlaanderen. Ze streefden van meet af aan naar een nauwe samenwerking met andere organisaties binnen en buiten de erfgoedsector.

Zo zijn FARO, Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, en ORBIT, een erkende sociaalculturele organisatie die werkt rond diversiteit en migratie, vertegenwoordigd in de adviesraad van het project.

Wat de stad Antwerpen betreft, werd een samenwerkingsovereenkomst afgesloten met het Museum aan de Stroom (MAS). De erfgoedcellen zijn een belangrijke partner bij de contacten met lokale geloofsgemeenschappen.

Zo werden de islamitische en orthodoxe gemeenschappen in de Limburgse Mijnstreek gecontacteerd in samenwerking met Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, de synagoge van Oostende via Erfgoedcel Kusterfgoed. Ook wordt geregeld afgestemd met stedelijke integratiediensten en lokale koepelorganisaties van erediensten.

Verder werden alle erfgoedcellen en intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten (IOED’s) in Vlaanderen in het voorjaar van 2019 uitgenodigd voor een korte bevraging over het divers religieus erfgoed in hun werkingsgebied.

Uit de 25 ontvangen antwoorden blijkt dat divers religieus erfgoed nog geen structurele plaats heeft binnen de werking van de meeste erfgoedcellen en IOED’s. Hier en daar wordt er wel projectmatig of ad hoc gewerkt.

De meerderheid van de respondenten is in ieder geval vragende partij om het erfgoed en de erfgoednoden van de verschillende erediensten (verder) in kaart te brengen. Hemelsbreed speelt daar bij uitstek op in.

Een gefaseerde aanpak

In 2012-2013 werden alle rooms-katholieke kerkfabrieken in Vlaanderen diepgaand bevraagd door het CRKC. De resultaten werden in 2014 gepubliceerd in de Atlas van het religieus erfgoed in Vlaanderen en zijn duurzaam verankerd in de ODISdatabank.

Ook bieden KADOC en PARCUM de beheerders van katholiek religieus erfgoed diverse werkinstrumenten aan, zoals handleidingen voor de inventarisatie van kerkinterieurs en van parochiearchieven, een waarderingstool voor objecten, een archiefselectielijst en richtlijnen voor digitale archivering (zie ook ‘Voor de eeuwigheid: Zorg dragen voor parochiearchieven’ in META 2018/2, p. 26-30).

IMPORTANT
Tijdens het joodse ochtendgebed brengen mannen op werkdagen gebedsriemen aan, zoals in de synagoge van Oostende. © Hemelsbreed.

In het kader van Hemelsbreed richten beide erfgoedorganisaties de focus nu op de anglicaanse, islamitische, israëlitische, orthodoxe en protestants-evangelische eredienst.

Ze brengen het erfgoed en de erfgoednoden van die erkende erediensten in kaart, zodat ze hun dienstverlening optimaal kunnen afstemmen op de behoeften en verwachtingen van de erfgoedgemeenschappen.

In een mogelijk vervolgproject kunnen andere erediensten en levensbeschouwingen aan bod komen, zoals het boeddhisme, hindoeïsme, jaïnisme en sikhisme. Hemelsbreed verloopt in verschillende fasen.

In eerste instantie werd afgestemd met de koepelorganisaties of representatieve organen van de betrokken erediensten: het Centraal Comité van de Anglicaanse Eredienst in België, het Executief van de Moslims van België, het Centraal Israëlitisch Consistorie van België, de metropoliet-aartsbisschop van het Aartsbisdom van België van het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel (orthodoxe eredienst) en de Administratieve Raad van de ProtestantsEvangelische Eredienst (ARPEE, bestaande uit twee vleugels: de Verenigde Protestantse Kerk in België (VPKB) en de Federale Synode van Protestantse en Evangelische Kerken in België).

Na een-op-eengesprekken zegden alle representatieve organen hun medewerking toe. Om het erfgoed en de erfgoednoden van de lokale geloofsgemeenschappen van de betrokken erediensten in kaart te brengen en hen te sensibiliseren voor erfgoedzorg, werden zij eind mei-begin juli 2019 per e-mail uitgenodigd om deel te nemen aan een onlinebevraging.

Die communicatie verliep meestal via het representatief orgaan. Wie dat wenste, kon via een papieren enquêteformulier deelnemen. Voor ondersteuning bij het invullen, kon men contact opnemen met de Hemelsbreed-medewerkers of een plaatsbezoek aanvragen.

Na de zomer volgde een herinneringsmail naar gemeenschappen die nog niet deelnamen. Eind 2019, begin 2020 werd ten slotte telefonisch contact opgenomen met bepaalde gemeenschappen en werd een plaatsbezoek door een Hemelsbreed-medewerker voorgesteld.

Met het oog op een haalbare en consistente aanpak werd in dat eindstadium specifiek gefocust op de door de Vlaamse overheid erkende lokale geloofsgemeenschappen, om zo de responsgraad voor die groep te maximaliseren. De bevraging werd op 15 januari 2020 afgesloten

In dialoog met de betrokken erediensten en met geïnteresseerde erfgoedorganisaties zullen PARCUM en KADOC de enquêteresultaten in 2021 vertalen in concrete actieplannen en een aantal pilootprojecten opstarten.

In de loop van 2020 werden de enquêteresultaten gevalideerd en geanalyseerd, en vonden digitale reflectiemomenten plaats met vertegenwoordigers van de koepelorganisaties en geloofsgemeenschappen en met de erfgoedcellen. De resultaten worden gebundeld in een eindrapport.

Alle via de enquête verzamelde informatie zal bovendien duurzaam bewaard blijven in ODIS. Op basis van het rapport zullen er in 2021 vervolggesprekken georganiseerd worden met de vertegenwoordigers van de erediensten.

In dialoog met hen en met erfgoedpartners zullen PARCUM en KADOC actielijnen op maat uitwerken. Een op Open Monumentendag 2020 gepland publieksmoment werd wegens de coronamaatregelen vervangen door een digitaal alternatief.

Via een reeks video’s – te bekijken op de projectwebsite – kan het brede publiek kennismaken met het erfgoed van lokale geloofsgemeenschappen in Deurne, Knokke, Leuven, Oostende, Sint-Truiden en Zele.

De Hemelsbreed-bevraging

De doelgroep van de Hemelsbreed-bevraging waren alle anglicaanse en orthodoxe parochies, islamitische gemeenschappen, israëlitische gemeenten en protestants-evangelische kerkgemeenten in het Vlaamse Gewest. Geloofsgemeenschappen in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest werden niet bevraagd.

Dat hangt onder meer samen met de bevoegdheidsverdeling. Het onroerend en het immaterieel erfgoed in Brussel vallen namelijk niet binnen de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap, maar ressorteren onder de gewestelijke overheid. Ook de organisatie van de erediensten is een gewestelijke bevoegdheid.

IMPORTANT
Interieur van de orthodoxe kerk van de Heilige Apostel en Evangelist Mattheos in Leuven. © PARCUM.

Vertrekkend vanuit een generieke basisvragenlijst werd voor iedere eredienst een aparte bevraging uitgewerkt in de enquêtetool SurveyMonkey. De structuur van de bevragingen weerspiegelde de integrale erfgoedbenadering van Hemelsbreed.

Achtereenvolgens kwamen zowel de objecten als het archief, de bibliotheek, het immaterieel erfgoed en het onroerend erfgoed aan bod. Via een aantal gerichte vragen werd telkens getracht het betrokken erfgoed en de staat ervan globaal in kaart te brengen.

Wat het archief betreft, werd bijvoorbeeld gepeild naar de inhoud van het papieren en het digitale archief (archiefvormers, documenttypes, talen), de bewaarplaatsen en de situatie op het vlak van ordening en inventarisatie.

In het onderdeel over de bibliotheek lag de focus op de soorten publicaties die bewaard worden en op het in kaart brengen van eigen tijdschriften en nieuwsbrieven van de gemeenschap, digitaal of op papier. Die eigen uitgaven, vaak slechts op beperkte schaal verspreid, zijn een eersterangsbron voor toekomstig historisch onderzoek.

Ieder onderdeel van de bevraging werd afgesloten met een vraag over specifieke noden inzake de betrokken erfgoedcategorie. Om de drempel tot deelname voldoende laag te houden, werd het aantal vragen beperkt en werd vooral gewerkt met meerkeuzevragen.

De opmaak van de op iedere eredienst afgestemde keuzelijsten was bijgevolg een belangrijk aandachtspunt. Om te vermijden dat deelnemers bepaalde informatie niet zouden kunnen doorgeven door het limitatieve karakter van een keuzelijst werden de lijsten doorgaans aangevuld met een vrij tekstveld.

IMPORTANT
Kinderclub van de evangelische kerk in Brugge. Jaren 1920. © Archief Vianova, Evadoc, Leuven.

In totaal namen 133 (erkende en niet-erkende) lokale geloofsgemeenschappen deel aan de enquête: 73 protestants-evangelische kerkgemeenten, 34 islamitische gemeenschappen, 13 orthodoxe parochies, 7 anglicaanse parochies en 6 israëlitische gemeenten.

Tendensen en toekomstperspectieven

De eerste analyses van de enquêteresultaten brachten alvast enkele interessante tendensen aan het licht. Zo is sensibilisering voor erfgoedzorg bij alle erediensten een aandachtspunt. Erfgoed en erfgoedzorg zijn namelijk geen kerntaak voor de lokale geloofsgemeenschappen, die vaak steunen op druk bevraagde vrijwilligers.

Daarom willen PARCUM en KADOC zowel op transversaal niveau als op het niveau van de verschillende erediensten blijvend aandacht besteden aan sensibilisering. Een andere tendens is de vraag naar ondersteuning voor lokale erfgoedprojecten.

In dat kader zullen de regioadviseurs van PARCUM en de consulenten van KADOC per regio overleggen met de erfgoedcellen en waar mogelijk concrete acties plannen. Ook zijn er heel wat vragen rond archiefbeheer. Veel geloofsgemeenschappen willen werk maken van de ordening en inventarisatie van hun archief.

In dialoog met de betrokken erediensten zal KADOC een actieplan uitwerken met bijzondere aandacht voor het beheer van digitale archieven. Onder meer de ontwikkeling van laagdrempelige tools, zoals een modelmappenstructuur, staat hoog op de agenda.

Wat het beheer van het roerend erfgoed betreft, zijn meerdere gemeenschappen van de verschillende erediensten vragende partij voor advies en begeleiding bij de opmaak van een inventaris van hun objecten.

De meeste erkende gemeenschappen zijn op de hoogte van de in het eredienstendecreet voorziene inventarisplicht, maar ze hebben vaak nog geen inventaris opgesteld.

Hier liggen kansen om de eerder gepubliceerde Handleiding voor het opstellen van een kerkinventaris. Protestantse kerken in Nederland en Vlaanderen verder bekend te maken en het gebruik ervan te stimuleren.

Voor de orthodoxe, israëlitische, islamitische en anglicaanse gemeenschappen wil PARCUM gelijkaardige handleidingen ontwikkelen en trajecten opzetten. Ook werden een aantal noden gedetecteerd op het vlak van behoud en beheer van roerend erfgoed, zoals advies over bewaaromstandigheden.

IMPORTANT
Anglicaanse St. George’s Memorial Church in Ieper. (zie stgeorgesmemorialchurchypres.com) © St. George’s Memorial Church, Ieper.

Verder werd duidelijk dat er nog een groot potentieel ligt bij het immaterieel erfgoed van de verschillende erediensten. PARCUM en KADOC willen in samenspraak met de Werkplaats immaterieel erfgoed registratieacties opzetten.

Het doel is onder meer om gemeenschappen naar het platform immaterieelerfgoed.be te leiden en hen aan te sporen om hun immateriële erfgoedpraktijken daar in de kijker te zetten. Op die manier wordt de diversiteit van het religieus immateriële erfgoed in Vlaanderen beter zichtbaar.

Tot slot

Uit de Hemelsbreed-bevraging blijkt dat de anglicaanse, islamitische, israëlitische, orthodoxe en protestants-evangelische geloofsgemeenschappen in Vlaanderen heel wat erfgoednoden hebben.

In dialoog met de betrokken erediensten en met andere erfgoedorganisaties willen PARCUM en KADOC de enquêteresultaten in 2021 vertalen in concrete actieplannen en een aantal pilootprojecten opstarten. Zo kan verder werk gemaakt worden van een duurzame zorg voor en valorisatie van het divers religieus erfgoed in Vlaanderen.

Voor meer informatie kun je terecht op de projectwebsite hemelsbreed.be. Wanneer je dit artikel leest, zal ook het eindrapport van de Hemelsbreed-bevraging daar raadpleegbaar zijn.

Waarom lid van de VVBAD worden?

  • Deel zijn van het netwerk van experten en collega's
  • Mee de belangen van de informatiesector behartigen
  • Korting krijgen op de activiteiten van de VVBAD
  • Toegang krijgen tot vakinformatie
  • Participeren in de verenigingsbesturen
Word lid
© Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie vzw
Statiestraat 179 | B-2600 Berchem (Antwerpen)
Tel: (+32) 03 281 44 57 | email: vvbad@vvbad.be