Sinds 17 september lezen gebruikers van 165 bibliotheken digitaal via de bibliotheek. Gebruikers melden zich aan op het cloudLibrary-platform met hun Mijn Bibliotheek-profiel. Via dat platform kunnen ze op elk toestel en van thuis uit twee boeken lenen, twee boeken reserveren en elk boek maximaal zes weken houden. Na de uitleentermijn verdwijnen de boeken vanzelf van het toestel, dus over boetes hoeven ze zich geen zorgen meer te maken. De e-boekendienst wordt aangeboden door Cultuurconnect in samenwerking met Standaard Boekhandel en bibliotheca.

Ontstaan van het e-boekenproject

Wat voorafging

In 2014 was er al een dienst ‘E-boeken in de bib’, oftewel het Vlaams E-boekplatform (VEP). De eerste gesprekken over dat project dateren van 2009, toen er nog geen systemen op de markt waren die de openbare bibliotheken ondersteunen bij het uitlenen van e-boeken en een licentie voor de uitleen van e-boeken nog onbekend terrein was voor veel uitgevers.

Hoewel aan dat project een lange voorbereidingstijd voorafging, werd het stopgezet na één jaar. Het opgeleverde technische platform functioneerde niet goed en de collectie was te beperkt en te divers voor haar omvang. In 2015 ging ook nog een campagne Verborgen Parels van start, waarbij het publiek gratis toegang kreeg tot een beperkt aanbod e-boeken. Van een echte dienst was vooralsnog geen sprake.

Twee projecten

Het begon allemaal in 2017 met een pilootproject waarbij Cultuurconnect samenwerkte met vijf bibliotheken: Kenniscentrum ARhus, bibliotheek Gent (De Krook), bibliotheek Mechelen (Het Predikheren), Muntpunt en bibliotheek Oostende. De bibliotheken gebruikten hiervoor het e-boekenplatform cloudLibrary van bibliotheca, een bestaand en stabiel platform dat zijn effectiviteit al bewees in de Angelsaksische wereld.

Leners konden uit een uitsluitend Engelstalig aanbod e-boeken kiezen om met hun Mijn Bibliotheek-profiel te lenen op een eigen toestel naar keuze. Tijdens het pilootproject werden boeken uitgeleend volgens het single use-principe: een boek wordt aan één lener tegelijk uitgeleend, met een maximum van drie e-boeken op hetzelfde moment.

Na de uitleentermijn van drie weken verdwenen de boeken automatisch van het toestel en leners konden zelf aankoopsuggesties doen. Uit de resultatenanalyse van dat project bleek dat leners heel tevreden waren over het systeem. Van de respondenten was 69% redelijk of heel tevreden over de wijze waarop ze e-boeken konden uitlenen. Zo’n 93% zou de dienst zeker nog gebruiken. Daarnaast zou 80% de dienst aanraden aan vrienden.

Tegelijk liep er een project rond e-boeken in de klas, waarmee Cultuurconnect samen met de bibliotheken en scholen in Beringen, Bilzen en Westerlo testte of het e-boekenplatform van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een meerwaarde kan betekenen voor jongeren in het secundair onderwijs.

In dat multiple use-model was de volledige collectie steeds beschikbaar voor alle leners. De centrale vraag: Is er belangstelling bij leerkrachten en leerlingen om met dit model bijvoorbeeld leesopdrachten uit te werken? Uit het project bleek dat digitaal lezen in de klas een leesbevorderend effect heeft.

De leerkrachten vonden het vernieuwend om rond mediawijsheid en digitaal lezen te werken in de klas, al blijft het papieren boek aantrekkelijk voor vele scholieren.

Digitaal lezen is fysiek vermoeiender, lezen op de smartphone wordt onderbroken door meldingen en is afhankelijk van de opslagruimte op het toestel en de wifiverbinding op school of thuis.

Uit panelgesprekken met deelnemende leerkrachten bleek dat alle leerkrachten het e-boekenplatform opnieuw zouden gebruiken in de klas, hoewel de interface en de collectie beter konden.

Beide projecten leverden een belangrijke bijdrage aan de onderhandelingen met uitgevers uit het Nederlandse taalgebied, om zo tot een Nederlandstalig e-boekenplatform voor Vlaanderen te komen.

Marktonderzoek

Tijdens de pilootprojecten in 2017 voerde de werkgroep E-boeken van Cultuurconnect samen met het onderzoeksbureau iVox een marktonderzoek uit bij de openbare bibliotheken en hun (potentieel) publiek. Van de 196 deelnemende bibliotheken hadden vier op de vijf al ervaring met het aanbieden en uitlenen van e-boeken.

Negen op de tien waren geïnteresseerd om deel te nemen aan een gemeenschappelijk uitleenplatform voor e-boeken. Zo’n 61% van de bibliotheken bij voorkeur met één gezamenlijke collectie, 23% bij voorkeur met een individuele collectie en voor 16% was het om het even.

Het publiek werd bevraagd via het researchpanel van iVox met 2.690 respondenten. Zo’n 26% van de respondenten had interesse in e-boeken en wel 31% zou overwegen om gebruik te maken van e-boeken als de bibliotheek ze aanbood.

De bibliotheek kan dus de drempel voor het gebruik van e-boeken verlagen. Van de frequente bibliotheekbezoekers zou zelfs 45% gebruikmaken van een e-boekendienst van de bibliotheek.

De interesse was groter bij jongere respondenten, de betalingsbereidheid dan weer niet. De 31% geïnteresseerde potentiële gebruikers zijn gelijk verdeeld wat betreft betalingsbereidheid: 48% zou ervoor betalen, 46% niet.

Single use versus multiple use

Internationaal is het gangbare model voor e-boekendiensten van openbare bibliotheken een single use-uitleenmodel. In Nederland hanteren ze echter het multiple use-model. Hoewel dat model aanvankelijk op weerstand stuitte bij de Nederlandse uitgevers, is het ondertussen een aantrekkelijk model voor hen.

Niet het minst omdat de Nederlandse overheid in het najaar van 2018 extra middelen vrijmaakte om de makers (auteurs, illustratoren) extra te vergoeden. Nederland werkt met hoge budgetten, waardoor een multiple use-model mogelijk werd.

Als onderdeel van de regeling in Nederland betalen bibliotheekleden minstens 42 euro per jaar voor toegang tot de e-boekendienst. Dat staat haaks op de traditie in Vlaanderen om de toegang tot de diensten van de bibliotheek zo laagdrempelig mogelijk te houden.

Voor de openbare bibliotheken in Vlaanderen en Brussel is het multiple use-model van Nederland financieel niet haalbaar. Het volume aan middelen voor de licentiekosten is in Nederland meer dan het tienvoudige van bij ons.

Uit een grootschalig gebruikersonderzoek blijkt dat de betalingsbereidheid bij het Vlaamse publiek voor een e-boekendienst een pak lager ligt dan 42 euro.

Als het mogelijk moet zijn om het Vlaamse e-boekenplatform aan te bieden binnen het bestaande bibliotheekabonnement is het logisch om te kiezen voor het internationaal gangbare single use-uitleenmodel.

Naar een aanbesteding 

Op basis van al de resultaten van de pilootprojecten en het marktonderzoek deed Cultuurconnect een aanbesteding bij een commerciële leverancier voor een gemeenschappelijk e-boekenplatform voor de Vlaamse openbare bibliotheken.

Samen met de werkgroep E-boeken tekende Cultuurconnect de krijtlijnen uit voor de aanbesteding:

• single use-model: elk boek kan door één gebruiker gelijktijdig gelezen worden. Hierbinnen kunnen wel meerdere exemplaren gekocht worden van hetzelfde werk.
• één gezamenlijke collectie met véél meer titels dan een bibliotheek individueel zou kunnen aanbieden: de gebruiker heeft meer keuze en voor de bibliotheek is het goedkoper. Een centraal collectiebeleid bespaart tijd en geeft mogelijkheden om snel in te spelen op de vraag. Het bespaart daarnaast ook geld: door de gezamenlijke collectie liggen zowel de IT-kost als de instapkost lager, waardoor meer bibliotheken kunnen participeren.

In 2019 bleek de aanbestedingsprocedure voor het e-boekenplatform meer voeten in de aarde te hebben dan aanvankelijk gedacht. Onderhandelingen met uitgevers over het samenwerkingsmodel en de kostprijs liepen trager dan verwacht.

Het was niet eenvoudig om uitgevers rond de tafel te krijgen om na te denken over een e-boekenplatform volgens het single useprincipe, waarbij een exemplaar van een e-boek uitleenbaar is door één persoon tegelijk.

Voor sommige uitgevers was het een hele oefening om het multiple use-model, dat ze kennen vanuit Nederland, te herdenken naar een single use-model voor Vlaanderen.

Dat vroeg om aanvullende gesprekken met de uitgevers over prijszetting, voorwaarden en het concrete aanbod, en om aanvullend overleg tussen uitgevers en auteurs over de digitale rechten. Uiteindelijk werd een licentiemodel ontwikkeld dat zich baseert op een aantal uitleningen die voor beperkte tijd geldig zijn.

Eind 2019 werd duidelijk dat Cultuurconnect de e-boekendienst zou ontwikkelen met Standaard Boekhandel en bibliotheca. Standaard Boekhandel overtuigde de meerderheid van de Vlaamse uitgevers en een representatieve groep Nederlandse uitgevers om in te stappen.

De technische kant nam bibliotheca voor zijn rekening met het cloudLibrary-platform. Cultuurconnect investeerde eenmalig 230.000 euro in de IT-kosten.

Uitgevers zien een uitlening vaak als een gemiste verkoop. Door hun positie uit te spelen als uitgever, werden de licenties voor e-boeken veel duurder dan de aankoopkosten voor het gedrukte boek.

Volgens Cultuurconnect wordt de maatschappelijke positie van de bibliotheek sterk afgezwakt door deze regeling: de e-boekencollectie is duurder en het is niet mogelijk om alles wat op de markt komt aan te bieden.

Dat ondermijnt de wijze waarop de bibliotheken mensen kunnen aansporen om te blijven lezen en op ontdekking te gaan in een gevarieerd aanbod. En dat terwijl bibliotheken net mee de markt voor de uitgevers en auteurs creëren.

De positie van de bibliotheken voor wat betreft de aankoop en uitlening van gedrukte boeken is veel evenwichtiger. De vergoeding van de auteurs is ook beter uitgewerkt. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat de hoogte van de leenvergoeding het voorwerp van debat is.

De e-boekendienst 

Elke bibliotheek ontving in januari 2020 een offerte op maat, met april 2020 als deadline om in te tekenen. Met 165 bibliotheken waren er voldoende bibliotheken om de dienst van start te laten gaan. Op dit moment kunnen bibliotheken nog steeds intekenen op de e-boekendienst, maar dan met een contract voor vijf jaar.

Lancering

Op 17 september gaven de deelnemende bibliotheken, de werkgroep E-boeken van Cultuurconnect, Standaard Boekhandel en bibliotheca het langverwachte startschot van de e-boekendienst.

Alle leners van de 165 deelnemende bibliotheken kunnen sindsdien kennismaken met het e-boekenaanbod van de bibliotheek op het e-boekenplatform cloudLibrary. Met de gebruiksvriendelijke app lenen ze e-boeken op hun eigen tablet of smartphone van thuis uit, op vakantie of onderweg.

In Vlaanderen heeft 90% van de mensen een smartphone, 64% heeft een tablet en 19% heeft een e-reader, volgens de Digimeter van 2019. Op het moment van de lancering in Muntpunt leende Vlaams minister van Cultuur Jan Jambon het allereerste e-boek uit via het cloudLibrary-platform.

Een boek van journalist Rudi Vranckx, die als fervent e-lezer ook aanwezig was op het persmoment. Radiopresentatrice en mediafiguur Leen Demaré verwelkomde alle aanwezigen. De lancering kwam op het VRT-journaal en in de meeste Vlaamse kranten.

Dat gaf het platform meteen een boost. Veel bibliotheken lieten al weten dat er sindsdien geregeld gebruikers langskomen die (opnieuw) lid willen worden van de bibliotheek om e-boeken te kunnen ontlenen.

De bibliotheken zijn tevreden dat de dienst er is, en dat mag ook wel. Voor veel bibliotheken is de kostprijs van de dienst hoog en komt hij ongeveer neer op 10% van het jaarlijkse collectiebudget.

Collectie

In de collectie zit voor elk wat wils: voornamelijk Nederlandstalige boeken, maar ook een beperkt aanbod Engelstalige werken. De collectie bevat vlot leesbare fictie, literaire en populaire romans, en toegankelijke non-fictie.

De Vlaamse auteurs zijn goed vertegenwoordigd, met onder andere Lize Spit, Dimitri Verhulst, Pieter Aspe, Rudi Vranckx en Johan Op de Beeck. Ook internationale toppers ontbreken niet, zoals Isabel Allende, Marieke Lucas Rijneveld, Tatiana de Rosnay, Tess Gerritsen en Camilla Läckberg.

De collectievormers streven naar een goede mix waarbij rekening gehouden wordt met de aantrekkingskracht van titels en de betaalbaarheid. De collectievorming gebeurt door een team collectievormers uit de sector:

• Joris Gielen is collectievormer fictie in de Turnhoutse bibliotheek. Ook voor de e-boekencollectie ontfermt hij zich over de fictie voor volwassenen.
• Catherine Vanheusden doet de collectievorming Engelstalige fictie, smart thinking en muziek in Muntpunt (Brussel). Voor de e-boeken is ze collectievormer Engelstalige literatuur.
• om Verhelst is in de bibliotheek van Brugge coördinator filialen en verantwoordelijk voor de collectievorming informatief volwassenen (landen, wetenschap-techniek, samenleving), strips en grootletterboeken. Hij neemt de non-fictie in de e-boekencollectie voor zijn rekening. 

Met zowel actuele als wat oudere titels biedt de bibliotheek haar leden een kwalitatieve collectie met interessante titels, los van de hype van het moment. De collectie bevat zo’n 5.000 titels en wordt voortdurend uitgebreid tot een divers en dynamisch geheel.

Qua verhouding mikken de collectievormers op 75% Nederlandstalige fictie, 20% Nederlandstalige non-fictie en 5% Engelstalige literatuur.

Het aantal exemplaren dat per titel aangekocht wordt, is afhankelijk van het aantal bibliotheken dat intekent, het aantal inwoners waar ze samen voor staan, de vraag van het publiek en de populariteit.

Ook oudere titels worden vlot uitgeleend als ze via de virtuele boekenplankjes in de kijker staan en sommige titels blijven steeds uitgeleend, ongeacht het grote aantal aangekochte exemplaren. Vooral bij deze populaire werken is het noodzakelijk dat leners een reservering plaatsen om zo’n titel te kunnen lezen.

Eerste reacties

De eerste reacties zijn positief. De leden van de bibliotheken zijn duidelijk blij dat er een Nederlandstalig digitaal aanbod is. In het begin waren veel titels voortdurend uitgeleend, maar stilaan vindt Cultuurconnect een beter evenwicht in de samenstelling van de boekenplankjes, om er zo voor te zorgen dat er steeds voldoende titels beschikbaar blijven.

Elke Vekeman (lener bibliotheek Dilbeek): “Ik ben zeer tevreden met het systeem. Boeken lenen en teruggeven is zo eenvoudig als maar kan.” 

Marijke Van Geel van bibliotheek Leuven: “De baliemedewerkers lieten me weten dat ze net na de middag al veel volk aan de balie hadden met vragen over waar ze alles konden vinden en of het nu nu nu al werkte. Blijkbaar kwamen mensen ook specifiek om hun lidmaatschap te verlengen met de e-boeken in het achterhoofd. Mooi dus, ik ben alvast blij!”

Bernard Quartier (lener bibliotheek Aalst): “Schitterend initiatief. Daarop wachtte ik al jaren. Eenvoudig, minder omslachtig dan met een e-reader ... Hopelijk wordt de collectie zo uitgebreid dat we onze gading kunnen blijven vinden. Blijf hierin investeren en maak het initiatief ook bekend bij lezers die met een vergroot lettertype moeten lezen.”

Momenteel zitten er nog geen jeugdboeken, audioboeken of andere talen (behalve Engels) in het aanbod. Dat kan in de toekomst nog wijzigen.

Deze beslissingen worden genomen door Cultuurconnect, in samenspraak met de werkgroep E-boeken en de stuurgroep Digitale Collecties. Daarnaast worden ook alle andere deelnemende bibliotheken betrokken bij deze beslissingen.

Een eerste feedbackmoment van Cultuurconnect met de bibliotheeksector gaat door op Connect & co. op 4 december Tijdens een digitale sessie gaat het over de huidige collectie en hoe Cultuurconnect die samen met de werkgroep de komende jaren het best verder uitbouwt.

Het platform

Het e-boekenplatform is cloudLibrary van bibliotheca. Er is een app (iOS en Android) en een webversie. Daarnaast is het ook mogelijk om de e-boeken op een e-reader te plaatsen door gebruik te maken van Adobe Digital Editions.

Bibliotheekleden kunnen zich aanmelden in cloudLibrary met hun Mijn Bibliotheekprofiel, dat ze reeds kennen van het reserveren van boeken in de bibliotheek of het gebruik van andere digitale collecties. Eens ze aangemeld zijn, kunnen ze via de boekenplankjes kennismaken met de collectie.

Ze kunnen zoeken op titel, auteur of genre, eigen boekenplankjes samenstellen of filteren op taal of beschikbaarheid. Bibliotheekleden kunnen twee boeken lenen, twee boeken reserveren en elk boek maximaal zes weken houden. Er zijn geen verlengingen, geen boetes. Leners worden verwittigd als hun uitleentermijn ten einde loopt.

De lener kan een e-boek ook altijd vroeger teruggeven. De uitleentermijn werd bewust op zes weken geplaatst. In vergelijking met de uitleentermijn voor fysieke boeken is dat vrij lang, om te compenseren dat je niet kunt verlengen en om zo meer sporadische lezers over de streep te trekken.

Gedurende de eerste twee weken maakten al ruim 9.000 leden gebruik van het platform. Samen leenden ze meer dan 13.000 exemplaren uit. Er werden zo’n 4.000 reservaties geplaatst. Cultuurconnect analyseert de data om op basis daarvan het collectiebeleidsplan verder vorm te geven.

E-boeken in de markt zetten

E-boeken zijn niet zichtbaar of fysiek aanwezig in de bibliotheek. Daarom hebben ze, net als andere digitale collecties, regelmatig een duwtje in de rug nodig wat betreft promotie.

De werkgroep E-boeken van Cultuurconnect besliste daarom dat het belangrijk is om jaarlijks in te zetten op een gemeenschappelijke promotiecampagne. Ook de lanceringscampagne werd mee uitgewerkt door de werkgroep.

Er werd gekozen voor een retro thema, dat het e-boekenplatform met een knipoog aankondigt. De campagne speelt in op specifieke eigenschappen van e-boeken die het publiek belangrijk vindt, zoals bleek uit het marktonderzoek: e-boeken hebben een hoog gebruiksgemak en ze zijn altijd en overal beschikbaar.

Op het leerplatform van Cultuurconnect vinden bibliotheken communicatiemateriaal voor de verschillende kanalen van de bibliotheek: affiches, bladwijzers, voorbeeldteksten voor website, pers, nieuwsbrief en sociale media, handleidingen en beeldmateriaal.

Op het bibliotheekwebsiteplatform staat een kant-en-klare basispagina die bibliotheken kunnen overnemen op hun eigen website met informatie en een stappenplan. Om leners te helpen hun weg te vinden naar het e-boekenplatform werd de e-boekencollectie ook opgenomen in de publiekscatalogus.

Leners die interesse hebben in een e-boek klikken door naar het e-boekenplatform cloudLibrary en kunnen meteen beginnen te lezen. In 2021 wordt gefocust op de doelgroep van ouderen. Hierrond liep reeds een succesvol proefproject in de bibliotheek van Oostende.

E-lezen vormt vaak een drempel voor oudere mensen; nochtans biedt het veel voordelen voor deze doelgroep. Zo hoef je je niet te verplaatsen om de boeken te ontlenen en kun je het lettertype ook heel eenvoudig aanpassen of vergroten. Deze voordelen worden extra in de kijker geplaatst.

Op de dienstendag van Cultuurconnect op 4 december stelt de bibliotheek van Oostende haar project voor en kunnen bibliotheken ideeën en feedback geven tijdens een digitale sessie.