Wat bewaren we en voor wie? Welke betekenis geven we aan ons erfgoed en hoe verandert deze betekenis door de tijd heen? Kan collectiemateriaal zomaar in een nieuwe context gebruikt worden en daardoor een nieuwe betekenis krijgen? Deze vragen staan centraal in het project Open Archief, een samenwerking tussen Het Nieuwe Instituut, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG).

Stimuleren van creatief hergebruik

In 2019 startten twee partijen, namelijk het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Het Nieuwe Instituut, een project waarin het creatief hergebruik van digitale erfgoedcollecties gestimuleerd werd.

Door de relevantie van het onderwerp en het onderzoek, maar ook door de kritische vragen die vooral door mediamakers gesteld werden, is er in 2020 besloten het project op een duurzame manier uit te breiden en een internationaler karakter te geven.

Het openstellen van digitale, open en rechtenvrije collecties levert voor makers en instellingen namelijk nieuwe en verrassende verhalen op.

Het Nieuwe Instituut en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid slaan komend jaar, samen met het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, de handen ineen om dat zichtbaar te maken.

Het beschikbaar stellen en artistiek hergebruiken van digitaal erfgoed staat daarbij centraal, met ruimte voor uiteenlopende creatieve, technische en auteursrechtelijke interpretaties.

Drie mediamakers zullen uitgenodigd worden om op basis van de open, digitale collecties van de instituten een nieuw mediawerk te maken dat geëxposeerd wordt in Het Nieuwe Instituut.

Ook wil Open Archief een internationaal en grootschalig kennissymposium organiseren, waarbij mediamakers en professionals aan het woord komen en kennis delen omtrent auteursrechten en aanverwante thema’s en onderzoek.

Het doel daarvan is het openbreken, vergemakkelijken en toegankelijk maken van copyright- en licentiekwesties. Dat leidt tot nieuwe verhalen, nieuwe kunstenaars, nieuwe gebruikers en nieuwe manieren om digitale collecties te ontsluiten.

RE:SEARCH

Kennisuitwisseling is een belangrijk onderdeel van Open Archief. Voor zowel de creatieve industrie als het museale veld valt er veel te winnen wanneer ze met elkaar in gesprek gaan over fundamentele vraagstukken rondom auteursrechtelijke aspecten van hergebruik, het beschikbaar stellen van collecties, en duurzaamheid.

Daarnaast is het ook belangrijk voor mediamakers en instellingen om van elkaar te leren op het gebied van onderzoek. Om dat te onderstrepen is RE:SEARCH het thema van Open Archief 2020.

Binnen het project Open Archief 2020 worden zeer verschillende collecties aangeboden aan de deelnemende mediamakers. Met het thema RE:SEARCH wordt de benadering van open archieven inzichtelijk gemaakt, van begin tot eind. Dat thema kan zowel praktisch als conceptueel opgevat worden.

Praktisch in de zin van het daadwerkelijk doen van onderzoek, conceptueel omdat onderzoek een breed begrip is en erg individueel aangepakt kan worden. RE:SEARCH roept op om te reflecteren over het gehele proces van archiefonderzoek door de gebruiker. Dat begint bij het zoeken.

Het zoekproces kan zowel in brede als enge zin bekeken worden. Natuurlijk is er de vraag hoe men iets vindt en of (en hoe) die vondsten gebruikt kunnen worden. Maar ook: wat is wel, maar ook juist niet te vinden, of beschikbaar? Wat betekent beschikbaarheid? Hoe ‘open’ is een dergelijke zoektocht?

En wat betekent dat? In het eindresultaat staan daarom de uitkomst van en reflectie op het onderzoek net zo centraal. We kijken dus mee over de schouder van de mediamaker, maar willen zelf ook leren.

Daarom wordt er door de instituten actief nagedacht over het terugvloeien van de resultaten uit onderzoek in de instituten. Zowel door de expositie als het symposium, maar zeker ook daarbuiten.

Een project voor de mediamakers

In de eerste plaats is Open Archief er voor de mediamakers. Binnen Open Archief 2019 ontwikkelden kunstenaar Guy Königstein, filmmaker Donna Verheijden en kunstenaar/designer Oana Clitan elk een autonoom mediawerk dat in het najaar te zien was in Het Nieuwe Instituut.

Gedurende het hele jaar werden expertmeetings en excursies georganiseerd om de deelnemende mediamakers wegwijs te maken in de collecties en om steun en advies te bieden voor en bij het maken van de tentoonstelling.

De opgedane ervaring leert dat kunstenaars, in de breedste zin van het woord, maar moeilijk in contact komen met erfgoed- of auteursrechtelijke instellingen. Werknemers zijn bijvoorbeeld niet rechtstreeks te benaderen en collecties lijken achter slot en grendel te zitten.

Vaak kennen deze mediamakers hun rechten niet en verliezen daardoor financiën. De jarenlange ervaring met het digitaliseren van erfgoed heeft dat probleem deels opgelost, maar creatief hergebruik gaat toch nog een stap verder.

Want welke collecties komen in aanmerking om te hergebruiken? Wat betekent dat voor de mediamakers? En wat voor de instelling?

Er is dus een groot copyrightvraagstuk verbonden aan het creatief hergebruik van erfgoed: het meest opmerkelijke van Open Archief 2019 was dat vooral de copyrightkwesties soms moeilijk op te lossen waren. Door samenwerking met, en advies van externen werd dat onderwerp steeds meer opengegooid.

Daar willen wij mee doorgaan. Ook omdat er binnen het netwerk van digitaal erfgoed veel vraag naar auteursrechtenkwesties is, heeft Open Archief in 2020 zich als doel gesteld een grootschalig, internationaal symposium te organiseren waar mediamakers, professionals en geïnteresseerden met elkaar in gesprek kunnen komen.

Als eindresultaat wordt naast het symposium dus tevens een tentoonstelling met nieuwe mediakunstwerken georganiseerd, die antwoord geeft op verschillende vragen met betrekking tot onderzoek, copyright, Creative Commons en creatief hergebruik.

De collecties en vooral de raadpleegbaar- en beschikbaarheid daarvan zullen een belangrijk onderdeel vormen van deze vraagstukken, zowel in de tentoonstelling als tijdens het symposium. Een heleboel vraagstukken die schreeuwen om verdere antwoorden dus.

Precies daarom willen Het Nieuwe Instituut, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis deze vraagstukken en kwesties in 2020 opnieuw opengooien.

Via een open call worden mediamakers actief uitgenodigd om onderzoek te doen in de collecties en om samen met de instellingen aan de slag te gaan om de collecties beter te ontsluiten en zo beter beschikbaar te maken voor een nieuwe doelgroep en een ander publiek.

Hiermee draagt Open Archief bij aan een nieuwe, verfrissende wisselwerking tussen maker en collectie.