In de leer gaan bij een meester om de kunst van de boekrestauratie te leren, het klinkt als iets uit een ver verleden. Voor ons, Annelies, Anne Marie en Marijke, met Martine als leermeester, is het de dagelijkse realiteit. Wij stapten, met steun van de Vlaamse overheid, in een meesterleerling-traject van twee jaar om de knepen van het vak te leren. We zijn nu ongeveer halverwege het parcours en we willen graag onze ervaringen delen.

Gedeelde passies, gedeelde doelen

We leerden elkaar kennen in 2016 tijdens het volgen van een cursus papierrestauratie, gedoceerd door Martine, een ervaren en deskundige papier- en boekrestaurator.

Gaandeweg ontdekten we onze gedeelde passie voor boeken en de restauratie ervan. Jammer genoeg bestond er op dat moment geen mogelijkheid om via een bestaand onderwijsprogramma een praktijkgerichte cursus hierover te volgen.

Toen we begin 2019 vernamen dat de Vlaamse overheid beurzen zou toekennen voor het doorgeven van vakmanschap in een meester-leerling-traject, besloten we onze kans te wagen en een subsidieaanvraag in te dienen, om op die manier het ambacht van boekrestauratie te kunnen leren. In 2018 werd een eerste ronde voor het verlenen van beurzen georganiseerd, in 2019 vond dat een tweede keer plaats.

Deze beurzen hebben als doel om vakmanschap – dat beschouwd wordt als een vorm van immaterieel erfgoed en beheerst wordt door ervaren mensen in het vak – door te kunnen geven om deze vorm van erfgoed in stand te houden. Tot onze grote vreugde vernamen we vorig jaar in mei dat we een van de gelukkigen waren die een beurs ontvingen.

Even later, in juli, gingen we officieel van start. We kregen op die manier de unieke kans om veel praktijkervaring op te doen en mee te maken hoe het er in een atelier aan toegaat, wat de uitdagingen zijn, hoe de keuzes in het conservatie- en restauratieproces gemaakt worden, en uiteraard en vooral: om zelf te leren conserveren en restaureren. Het doorgeven van ambachtelijke vaardigheden en technieken staat centraal.

Het erfgoed dat we behandelen en bestuderen omvat een breed spectrum: het kan gaan van middeleeuwse manuscripten tot recent gedrukte boeken. Maar ook broze eenbladdrukken, kinderboeken en waardevolle stripverhalen worden onder meer behandeld.

Een eindgrens is er niet: vandaag worden nog steeds kostbare werken op papier gedrukt en in leder of zelfs perkament gebonden, die de nodige aandacht vragen met het oog op een goede bewaring. 

Het belang van goede conservatie en restauratie

Het doorgeven van dit vakmanschap is belangrijk om bij te dragen aan een goede bewaring van ons cultureel erfgoed. Zonder vakkundige ingrepen bestaat het risico dat archieven, banden, charters enzovoort verloren zouden gaan.

In instellingen zoals bibliotheken, musea en archieven, maar ook binnen privécollecties, hebben de beheerders ervan er uiteraard alle baat bij dat de stukken op een optimale manier bewaard worden. Het gaat vaak om unieke stukken die unieke informatie bevatten.

Boeken en aanverwante documenten zijn niet alleen dragers van informatie, ze zijn als object ook bronnen van informatie. Boeken kunnen bijvoorbeeld inzicht geven in onder andere de gebruikte materialen, de manier van inbinden, de samenstelling van het papier en dergelijke, maar ook in immateriële zaken zoals de manier waarop de werken gebruikt werden, in welke context, enzovoort.

Zo moet bijvoorbeeld niet alle schade gerestaureerd worden, omdat deze deel kan uitmaken van de geschiedenis van het object en dus in die zin immateriële informatie kan bevatten. Zo kunnen er bijvoorbeeld fragmenten van oude teksten teruggevonden worden in de rug van oude drukken, zogenaamde membra disjecta. Het kan gaan om beschreven of bedrukte stukjes papier of perkament die gebruikt werden voor het verstevigen van de rug.

Het conserveren in een zuurvrije doos kan in een dergelijk geval een optie zijn. Het kiezen tussen conserveren en restaureren is dus een vaardigheid die aangeleerd wordt, en hier wordt in ons project de nodige aandacht aan besteed.

Oude technieken, hedendaagse kennis

Dankzij de vele onderzoeken die sinds de laatste decennia gebeuren op het vlak van conservering, en de aandacht voor de omkeerbaarheid bij het uitvoeren van restauraties, kunnen we met hedendaagse wetenschappelijke inzichten ons erfgoed zo goed mogelijk beschermen, steeds met respect voor de oude technieken.

Het is zeer belangrijk om materialen te gebruiken die verdere degradatie tegengaan. In die zin sluit dit ambacht aan bij de huidige maatschappelijke tendensen, omdat er volop met duurzame materialen gewerkt wordt. Een voorbeeld hiervan zijn zuurvrije bewaardozen.

We vinden het belangrijk om van een ervaren meester – die vertrouwd is met eeuwenoude ambachtelijke tradities, materialen en werkmethoden – deze inzichten te kunnen verwerven. We leren optimaal oude technieken en nieuwe inzichten te combineren.

Constante opvolging van de nieuwe evoluties vinden we daarom erg nodig en bovendien zeer interessant. We letten steeds op de omkeerbaarheid van herstellingen bij het uitvoeren van restauraties. Hierdoor wordt het stuk zelf niet beschadigd.

Voorbeelden hiervan zijn conservatiebanden zonder lijm, of het gebruik van natuurlijke lijmen die op deskundige wijze en zonder vervuilende scheikundige oplosmiddelen verwijderd kunnen worden, indien nodig.

Alle oorspronkelijke materialen van een boek worden steeds geïntegreerd in de restauratie en indien dat niet mogelijk is, worden deze in een bijhorend verslag bewaard en uitvoerig gedocumenteerd aan de hand van foto’s. 

Het traject 

Het intensieve meester-leerling-traject vraagt een groot engagement, dat we met veel plezier zijn aangegaan. Dit is namelijk een uitzonderlijke kans.

Twee van ons, Annelies en Marijke, combineren een voltijdse job met dit traject, dus veel van onze vrije tijd, vakantiedagen en weekenddagen worden besteed aan het samenkomen in het atelier van Martine. We ontwikkelen onze kennis ook verder via zelfstudie thuis.

Onze nieuwe vaardigheden oefenen we op beschadigde boeken en documenten uit onze eigen collectie. Ook werken we mee aan projecten in het atelier van Martine en gaan we op verplaatsing om onder haar begeleiding te werken aan opdrachten binnen instellingen.

Boeken-EHBO

Zo werkten we mee aan een project in de Biekorf, de openbare bibliotheek van Brugge die tevens fungeert als erfgoedbibliotheek. Het betrof een EHBO-project voor boeken en liep – na drie eerdere succesvolle edities in 2010, 2012 en 2016 – van september tot november 2019.

Onder leiding van Martine en de Nederlandse restauratrice Marijn de Valk kreeg een zo groot mogelijk aantal oude drukken (1500-1847) in een zo kort mogelijke tijd een conserverende behandeling.

Op basis van een aantal principes, zoals het stellen van prioriteiten, het verdelen van het werk en het aanwenden van uitgekiende behandelingsmethoden en materialen, werd er ingezet op zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve verwerking van de boeken.

Samen met nog een aantal enthousiaste vrijwilligers werkten we hieraan mee. Het was zeer interessant om te ontdekken hoe er vaak met kleine handelingen een wereld van verschil gemaakt kon worden.

De boeken werden schoongemaakt door ze droog te reinigen en de schade werd geïnventariseerd. Daarnaast werden noodzakelijke ingrepen uitgevoerd om verdere schade te voorkomen. 

Boekensteunen

Een ander interessant project waaraan we mochten meewerken in het atelier van Martine, was het maken van boekensteunen voor het Gruuthusemuseum en tentoonstellingen in het Arentshuis en het Groeningemuseum in Brugge. Het veilig tentoonstellen van boeken is onlosmakelijk verbonden met een goede conservering.

Daarom is ook dat een belangrijk deel van ons leertraject. De boekensteunen moeten zodanig gemaakt worden dat het boek – het woord zegt het zelf – een veilige ondersteuning krijgt en dat de gewenste bladzijden duidelijk zichtbaar zijn.

Dat vraagt dan ook meeten maatwerk, individueel afgestemd op ieder boek, zodat de boeken in een comfortabele positie liggen om schade te voorkomen.

Buren bij kunstenaars

Het open-atelierweekend Buren bij Kunstenaars gaf ons de mogelijkheid om ons enthousiasme voor het ambacht te delen met een breder publiek. We namen hieraan deel in het weekend van 19 tot 20 oktober 2019. Een negentigtal geïnteresseerden bezochten het atelier om ons aan het werk te zien.

We gaven uitleg over wat we precies doen en waarom dat zo belangrijk is, en toonden hoe het er in een atelier aan toegaat. We hebben van deze gelegenheid gebruikgemaakt om te laten zien hoe boeken als het ware een nieuw leven kunnen krijgen, en men kon zien hoe conservaties en restauraties uitgevoerd worden. 

Van den vos Reynaerde

Er bestaat geen betere manier om meer inzicht te krijgen in middeleeuwse bindwijzen dan deze zelf toe te passen. Daarom namen we deel aan een initiatief van de Stichting Handboekbinden.

Het verhaal Van den vos Reynaerde werd aangeboden in de vorm van losse katernen en door iedere boekbinder volgens eigen voorkeur ingebonden. Elk boek bevatte een knipoog naar de middeleeuwen.

Dat initiatief was voor ons een fijne zijsprong in ons traject, enerzijds om van dichtbij kennis te maken met de middeleeuwse bindingen en anderzijds om met ons traject naar buiten te treden.

In totaal namen 64 boekbinders deel. De ingebonden boeken werden tentoongesteld in de Athenaeumbibliotheek in Deventer (2 maart – 15 augustus 2020) en vervolgens in de openbare bibliotheek van Sint-Niklaas (22 augustus – 27 september 2020).

Ervaringen delen

We mogen dan wel een grote interesse hebben voor oude werken, dat wil niet zeggen dat we geen oog hebben voor de moderne technologieën! Op Instagram delen we onze ervaringen en projecten. Dat levert een interessante wisselwerking op met conservatoren en restauratoren uit binnen- en buitenland, en uiteraard met iedereen die zich hiervoor interesseert.

Voor ons is het heel fijn om op die manier het verloop van het project te kunnen delen, maar ook om anderen te volgen en zo te zien hoe er elders te werk gegaan wordt. Wie interesse heeft, is meer dan welkom om ons te volgen: we zijn te vinden onder de naam 4bookconservators.

Conclusie 

Halverwege het traject hebben we al heel wat kennis en vaardigheden verworven, en kijken we ernaar uit om die nog verder aan te vullen. Vooral het kunnen meedraaien in een atelier ervaren we als een meerwaarde.

Het geeft ons ook de kans om mee te werken aan interessante projecten en om prachtige boeken onder handen te nemen. We zijn heel blij met deze kans, onze interesse is nog verder aangewakkerd.

Het is een intensief traject, maar volgens ons zeker de moeite waard! We hopen dan ook dat we als leerlingen op onze beurt de opgedane kennis kunnen doorgeven aan anderen, zodat boeken zolang mogelijk goed geconserveerd worden en de zorgen krijgen die ze verdienen.