Verbrokkelende randen, gele verkleuring, scheuren en doorgezakte bladen … Al wie al eens een historische krant in handen gehad heeft, weet het: dit erfgoed is bijzonder kwetsbaar. Nochtans is het een onmisbare bron om het leven in vroegere tijden te bestuderen. We vonden vijf experten voor wie dat fragiele erfgoed dagelijkse kost is. Marc D’Hoore (KBR), Serafien Hulpiau (Universiteitsbibliotheek UGent), Alexandra Noël (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience), Bart Sas (Stadsarchief Turnhout) en Martijn Vandenbroucke (Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsab-ISG) delen hun ervaringen en tips.

Krantenkwalen 

Historische kranten lijden net als ander erfgoed onder slijtage en verkeerde bewaaromstandigheden. Dé kwelduivel is echter verzuring. Dat maakt ze erg broos en treedt het ergst op bij kranten op houthoudend papier. Dat verving halfweg de 19de eeuw het duurzamere lompenpapier.

Houthoudend papier bevat immers lignine, een stof die het onomkeerbare verzuringsproces erg versnelt. Zeker kranten uit de periode 1870-1920 zijn daardoor vaak in een lamentabele staat. De symptomen van verzuring kun je eenvoudig herkennen: een geelbruine verkleuring, rafelranden, scheuren en tekstverlies.

Bij ingebonden kranten zijn het vaak de eerste pagina’s die het sterkst beschadigd zijn, omdat die het meest gehanteerd worden en dus het meest afzien. Verzuring treedt eerst op aan de randen: je ziet vaak dat de verkleuring minder aanwezig is in het midden van de pagina. Verzuring kun je ook ruiken.

Het proces geeft een vanille- tot azijnachtige geur af. Een hulpmiddel bij de beoordeling van de ernst van de situatie is de Schadeatlas kranten van de Universiteitsbibliotheek Gent, online te raadplegen via haar catalogus. Aan de hand van foto’s worden hierin vijf graden van verzuring beschreven. 

Historische kranten lijden ook aan andere kwalen, zoals schade door vocht, schimmel, loszittende banden of versleten scharnieren. Dat soort schade kun je diagnosticeren met de Schadeatlas bibliotheken van de Vlaamse Erfgoedbibliotheken. Die kun je gratis bestellen of raadplegen via onze website.

Tip van Marc: “Roep de hulp van de bezoekers in. Laat schade altijd melden. Zo blijf je het best op de hoogte van de staat van de kranten.”

Verpakken

Verzuring kun je helaas niet tegenhouden of ongedaan maken. Je kunt dat proces wel zoveel mogelijk afremmen door kranten in optimale omstandigheden te bewaren. Losse kranten verpak je het best ongevouwen in een zuurvrije omslag, en bewaar je daarna in zuurvrije dozen op maat.

Aangezien die best prijzig zijn, werken instellingen vaak noodgedwongen met dozen van vaste formaten. Voor unieke en zeldzame exemplaren voorzie je het best toch een doos op maat. Liggende opslag is voor dit type kranten echt een meerwaarde, omdat ze dan niet doorzakken en scheuren. 

Kranten zijn ook vaak ingebonden in dikke volumes. Ook dat type bewaar je het best liggend, met maximaal drie of vier banden opeen. Als ze in goede staat zijn, kun je overwegen om de banden rechtop te bewaren, zolang ze niet te dik en te zwaar zijn.

Tip van Martijn: “Leg bij fragiele exemplaren tussen elke pagina een dubbelgevouwen vel zijdepapier. Zo hoef je de krant zelf niet aan te raken als je de pagina’s omslaat.”

Transport 

Bij transport schuilt het grote gevaar in de grootte en het gewicht van de banden en dozen. Pas dus goed op als je kranten uit het rek neemt. Wanneer je kranten vervoert, plaats je ze het best liggend op een aangepaste bibliotheekkar. Vraag je bij losse kranten af of het nodig is om de hele doos te verplaatsen.

Soms is het voldoende om enkel de opgevraagde krant te transporteren. In dat geval herverpak je de krant in een zuurvrije map, die je vervolgens in een zuurvrije doos legt tijdens het vervoer.

Tip van Serafien: “Bewaar kranten het liefst niet boven schouderhoogte. Dat maakt het moeilijk om kranten horizontaal uit het rek te nemen.” 

Raadpleging 

Elke manipulatie kan voor bijkomende schade aan verzuurde kranten zorgen. Consultatie via microfilm of digitale bestanden moet daarom de eerste keuze zijn. Als dat niet mogelijk is, wordt raadpleging van fysieke exemplaren onder bepaalde voorwaarden wel toegestaan.

Naast de basisregels – werk steeds rustig en voorzie voldoende plaats – is de aanwezigheid van een leeszaalmedewerker van belang. Die kan gebruikers ondersteunen met advies en een oogje in het zeil houden. Enkele instellingen verplichten het gebruik van handschoenen, maar andere vinden vooral het werken met propere handen, zonder sieraden, belangrijk.

Tip van Alexandra: “Gebruik bij het bladeren beide handen om een pagina om te slaan: met de rechterhand neem je de rechterbovenhoek van de pagina, en met de linkerhand en onderarm steun je de bladzijde tijdens het manipuleren.”

Digitalisering als redmiddel 

De experten zijn het er roerend over eens: digitalisering is dé oplossing om het verval van het papier te overwinnen en om de inhoud te redden. Bovendien heb je digitaal meer mogelijkheden, zoals zoeken door de tekst en snel navigeren van de ene jaargang naar de andere. Omdat digitalisering een tijdrovende en vooral dure zaak is, stellen organisaties hun eigen prioriteiten bij het digitaliseren van kranten.

De materiële conditie is de belangrijkste toetssteen. Digitalisering is sterk aangeraden als een werk niet meer raadpleegbaar is zonder het risico op verlies van de inhoud. Kranten die het sterkst verzuurd zijn, krijgen voorrang.

Daarnaast kijkt men naar het aantal raadplegingen. Kranten die vaak aangevraagd worden, zijn inhoudelijk interessant voor het doelpubliek en gaan tegelijk het meest gebukt onder bijkomende schade door consultatie.

Zeldzaamheid vormt een derde criterium: is de titel aanwezig in een andere instelling en is die al gedigitaliseerd? Om dat te weten te komen, is de online krantencatalogus Abraham een handige tool. Die databank bevat meer dan 8.400 titels en hun bewaarplaatsen. Je kunt zo mogelijk ook doorklikken naar de digitale versie.

Soms spelen ook inhoudelijke criteria mee. Bij KBR gaat het over titels met een speciale chronologische, geografische, ideologische, culturele of taalkundige relevantie. Het Stadsarchief Turnhout focust dan weer op kranten met lokaal en regionaal nieuws.

Tip van Bart: “Geef digitaliseringsfirma’s een korte beschrijving van de schade mee. Zo kunnen zij zich het best op de digitalisering voorbereiden.”

Massadigitalisering 

Erfgoedinstellingen zijn ten volle overtuigd van de urgentie van krantendigitalisering. Tegelijk wegen digitaliseringsprojecten vaak zwaar op het budget en de werking van zowel grote als kleine instellingen.

De vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken werkt daarom samen met meemoo en collectiebeheerders aan een plan voor de gecoördineerde massadigitalisering van historische kranten in Vlaanderen.

Is jouw organisatie geïnteresseerd om deel te nemen aan dat project? Neem dan contact op met ons. En alvast veel succes gewenst met de zorg voor je krantencollectie!