2020: in Dendermonde is dat het jaar waarin de Ros Beiaardgekte helemaal zal pieken, maar ook het jaar waarin de plaatselijke bibliotheek voluit voor de digitalisering blijft gaan. Met een digitaal aanbod, gepaste activiteiten en de digitalisering van de werking, is de bibliotheek een voortrekker voor andere stadsdiensten.

In de jeugdafdeling van de bibliotheek van Dendermonde staat een kasteel. Een echt middeleeuws kasteel met kantelen en torens. In dit jaar waarin de Ros Beiaardgekte tot ongekende hoogtes stijgt (op 24 mei doet het legendarische paard opnieuw zijn rondgang in de stad van Dendermonde, zoals het dat volgens de traditie elke tien jaar doet), zou de nietsvermoedende bezoeker verwachten dat het om het kasteel van de vier Aymonskinderen of heemskinderen gaat.

Maar het is pas als je de ‘ophaalbrug’ omhoog trekt, dat duidelijk wordt dat we het in een heel andere context moeten zien: het kasteel huisvest een groot aanraakscherm waar de kleinste bezoekers van deze bibliotheek aan de slag kunnen met digitale Fundels. Fundels zijn digitale prentenboeken en eerste leesboekjes, aangevuld met een interactief luik. De combinatie van tekst, beeld en animatie stimuleert het taalgevoel van jonge kinderen.

Een Fundelsabonnement wordt aangeboden door Cultuurconnect. Net zoals de tablets die her en der opgesteld staan, de experimenteerruimte M@kerstrap achter de hoek, de computercursussen die hier doorgaan en veel meer, maakt het kasteel met aanraakscherm duidelijk dat de Dendermondse openbare bibliotheek een digitale bibliotheek is.

Digitale bibliotheek

Een digitale bibliotheek: dat betekent dat we digitale collecties aanbieden, een digitale dienstverlening hebben, en toegang geven tot het aanleren van digitale technieken. In een digitale bibliotheek is digitaal al even gewoon als papier en maakt het niet uit of cultuur, informatie, educatie of recreatie via een analoge of digitale drager tot bij de gebruikers komt. Digitaal is evenwaardig en biedt een verdieping van de dienstverlening van de bibliotheek.

“Zal het digitale de papieren boeken op termijn vervangen?”, dat is een vraag die we hier regelmatig krijgen. Bij de bibliotheek zijn we ervan overtuigd dat dat niet het geval zal zijn. Een verdieping van de dienstverlening wil net zeggen dat klanten meer keuze hebben, dat bezoekers meer mogelijkheden aangeboden krijgen. In een digitale bibliotheek kan het voorleesuurtje heel klassiek verlopen, maar net zo goed kan de verteller gebruikmaken van het beschikbare smartboard om het verhaal tot leven te laten komen.

Het uitgangspunt van de bibliotheek is dat we alleen die dingen doen waarmee we een effect kunnen hebben bij het publiek. In de digitalisering betekent dat concreet dat de bibliotheek zo veel mogelijk nieuwigheden zal aanbieden zodat bezoekers er kennis mee kunnen maken, maar daarmee stopt als blijkt dat er geen interesse (meer) is, of als een nieuwe technologie zodanig ingeburgerd is dat de bibliotheek daarvoor geen meerwaarde meer kan betekenen.

Een voorbeeld: vandaag heeft de bibliotheek een VR-bril zodat bezoekers kunnen kennismaken met de mogelijkheden voor recreatie of in het kader van een opleiding, maar zodra dergelijke toestellen gemeengoed geworden zijn, heeft de bibliotheek hier geen rol meer in te spelen. Het aanbieden van nieuwigheden gebeurt meestal op basis van een aanbod van Cultuurconnect. Ook al is de digitale bibliotheek er voor alle bezoekers, vele inspanningen zijn expliciet gericht op kinderen en jongeren. Dat is geen toeval: voor digitale tools en activiteiten zijn zij een gemakkelijker te bereiken doelgroep.

Bovendien kun je als bibliotheek via de jeugdafdeling ook volwassenen aanspreken. Tijdens jeugdactiviteiten vergezellen (groot)ouders hun (klein) kinderen: het is vandaag een manier om qualitytime met elkaar door te brengen. Op dat moment kan de bibliotheek hen dan ook aanspreken en betrekken, en hen wijzen op de activiteiten en mogelijkheden die er zijn voor volwassenen.

Naast de digibeten of digitale analfabeten, zetten wij ook in op ‘digitale gewoontedieren’: dat zijn mensen die gewoon zijn om met bepaalde programma’s te werken, maar bij enige vernieuwing of verandering daarvan gaan blokkeren. Voor hen worden er niet alleen basiscursussen gegeven, maar gaan we ook programma’s verder uitlichten, in samenwerking met Vormingplus. We denken er ernstig over na om digicafés voor iedereen te organiseren.

De bibliotheek is ook geen eiland in de digitalisering. Zo is er nauwe samenwerking met de ICT-dienst van de stad, maar net zo goed met alle andere diensten, in het bijzonder het cultureel centrum en de jeugddienst. Digitalisering is ook een speerpunt van de lokale overheid, waarbij de bibliotheek – zelfs een beetje zonder het te beseffen – al geruime tijd als pionier beschouwd wordt. ‘Radicaal digitaal’ is ook een belangrijke pijler in de meerjarenplanning van de stad.

Digitale collecties 

Een eerste opvallende digitalisering in het aanbod, is het gebruik van e-boeken. De bibliotheek van Dendermonde beschikt sinds juni 2015 over een aantal e-readers die ontleend kunnen worden. Daarmee was de bibliotheek een van de eerste in Vlaanderen. De voordelen voor de ontleners zijn duidelijk: zij kunnen meerdere boeken ontlenen op één e-reader, en hoeven dus bijvoorbeeld niet met vijf bibliotheekboeken op reis te vertrekken.

In Dendermonde hebben we ervoor gekozen om met slechts één merk van e-readers te werken, om een eenvormige werkwijze te kunnen hanteren. We hebben zo e-readers van Tolino aangekocht via Standaard Boekhandel. Een team binnen de bib behandelt alle aanvragen en bekijkt samen de problemen met ontleningen, indien die er zijn. Klanten reserveren e-readers en een dag later kunnen ze die ophalen. Af en toe gaan e-readers stuk, maar dat kan fysiek of softwarematig zijn.

Ondertussen beschikt de bibliotheek van Dendermonde over 89 e-readers. Het aantal ontleningen zit in stijgende lijn: van 97 ontleende e-readers in 2015 naar 865 in 2019, terwijl het aantal ontleende e-boeken (er kunnen meerdere e-boeken ontleend worden op één e-reader) steeg van 304 tijdens het eerste jaar naar 4.891 vorig jaar. De bibliotheek beschikt ondertussen over 2.335 e-boeken in haar collectie.

Vandaag zijn e-boeken het onderwerp van een Vlaams project van Cultuurconnect, al kiest men daar voor een andere aanpak: niet de e-readers worden uitgeleend, wel de e-boeken die de klant op zijn eigen toestel kan lezen. Vanuit Dendermonde houden we ook die evolutie in de gaten. De bibliotheek zal instappen in dit project. Wat de e-boeken zijn voor de lezers, zijn de Fundels voor de kleinste bibliotheekbezoekers.

Elk lid van de bibliotheek kan per jaar slechts een beperkt aantal Fundels ontlenen. Dat gebeurt niet in de bibliotheek, maar rechtstreeks vanuit de Fundels-app en via de ‘Mijn Bibliotheek’-login. Het maximum aantal ontleningen, opgelegd door de uitgever, beperkt het succes van de Fundels. Toch zien we dat het aantal ontleningen steeg van 161 in 2017 naar 178 in 2018 (de cijfers voor 2019 zijn nog niet bekend). Om de Fundels meer bekendheid te geven én om jonge lezers er onbeperkt toegang tot te geven (ook als ze thuis geen tablet hebben), is er in de jeugdafdeling van de bibliotheek het kasteel met aanraakscherm, en zijn er tablets beschikbaar die in de bibliotheek gebruikt kunnen worden.

In de muziekafdeling van de bibliotheek, waar cd’s beschikbaar zijn, hebben bezoekers de mogelijkheid om muziek ter plaatse te beluisteren via streamingdiensten waarop de bibliotheek een abonnement heeft. Er zijn tablets die vastgemaakt zijn op staanders en bezoekers kunnen een hoofdtelefoon afhalen aan de uitleenbalie (een lenerspas of identiteitskaart is vereist). De papieren handboeken en cursussen krijgen vandaag het gezelschap van online cursussen die beschikbaar zijn in de bibliotheek.

De ‘Mijn Bibliotheek’-login geeft gratis toegang tot een online leerplatform waar 30 interactieve opleidingen en webinars beschikbaar zijn. Wie wil, kan die thuis of in de bibliotheek volgen. Het proefproject is opgestart in juli 2019 en loopt één jaar, waarna het geëvalueerd wordt. Van alle deelnemende bibliotheken heeft enkel die van Antwerpen meer deelnemers aan de online cursussen.

Het project loopt nu ongeveer een halfjaar, het is nog te vroeg om definitieve conclusies te trekken. Momenteel zijn de populairste cursussen Spaans, Frans en digitale fotografie. De populairste webinar heet Kom in je kracht! Het project wordt uitgedragen door negen instellingen en/ of lokale overheden uit Vlaanderen en Brussel, die samen 27 bibliotheken met 165.000 actieve leden vertegenwoordigen.

Naast Muntpunt die het project coördineert, gaat het om de Stad Antwerpen, de bibliotheken van Hasselt-Limburg, Kortrijk, Dendermonde, Dilbeek, Halle, Sint-Pieters-Leeuw, en van de intergemeentelijke vereniging IVEBICA (Hemiksem-Schelle-Niel). De partner hierbij is het Nederlandse online leerplatform SkillsTown. Naast de klassieke kranten en tijdschriften, biedt de bibliotheek ook toegang tot digitale artikels.

Dat gaat op twee manieren: via Gopress en via de apps van de kranten en tijdschriften op de beschikbare tablets. Gopress is thuis of in de bibliotheek beschikbaar via ‘Mijn Bibliotheek’. In de bibliotheek zelf zijn er tablets beschikbaar waarop de apps van de courantste kranten en tijdschriften geïnstalleerd zijn, zodat de bezoeker via de login van de bibliotheek nieuwe artikels kan lezen en door het archief kan bladeren.

Verder nog het vermelden waard: sinds een aantal jaren biedt de Dendermondse bibliotheek ook games aan die uitgeleend kunnen worden. We lenen enkel console-games uit, geen computer- en online-games. Eind 2019 hadden we 803 games, dat was goed voor 1.835 uitleningen en verlengingen.

Digitale activiteiten 

De toegankelijkheid en laagdrempeligheid van de bibliotheek maakt dat het gebouw een uiterst geschikte plaats is voor allerlei initiatieven, onder meer op het vlak van digitale geletterdheid. Het hoogtepunt van het digitale aanbod is het Enter Festival, het ENTER FSTVL.

Terwijl er vroeger één verwendag was waar ook een aantal digitale activiteiten georganiseerd werden, is er tegenwoordig een aparte ‘digitale verwendag’, die in 2019 het Enter Festival gedoopt werd. Dat kadert in een digitale maand, een maand lang waarin alles wat digitaal is, in de schijnwerpers staat. Op dat moment kunnen bezoekers in de bibliotheek kennismaken met allerlei digitale mogelijkheden.

Zo was er al de virtualrealityvoorstelling Hands-on Hamlet, die de bezoeker uitnodigt om een virtuele wereld op basis van 3D-scans van het Kasteel van Gaasbeek binnen te stappen. De bezoekers konden ook al creaties maken met een 3D-pen, vliegen met drones, schilderen in virtual reality, enz. Tijdens het Enter Festival maken bezoekers ook kennis met het ‘gewone’ digitale aanbod van de bib: ze leren de digitale collectie kennen en de andere digitale activiteiten.

Een ander hoogtepunt in de bibliotheek is de jeugdboekenmaand. In lijn met de visie dat analoog en digitaal evenwaardig zijn en naast elkaar staan, is er ook dan een hele reeks ‘mediawijze’ activiteiten gepland. Een idee is om een deel van de activiteiten tijdens de jeugdboekenmaand te streamen zodat ook wie niet in de bibliotheek geraakt, toch kan deelnemen.

In 2018 was er voor het onderwijs een inspiratiemoment voor het lager- en kleuteronderwijs over ‘STEM in de klas’, de massale opkomst van leerkrachten toonde toen de nood aan die er op dat vlak bestaat. In de bibliotheek van Dendermonde is er ook een M@kerstrap waar iedereen terecht kan om te creëren en te experimenteren. De M@kerstrap, waarvoor de bibliotheek samenwerkt met de jeugddienst en de ICT-dienst van de stad Dendermonde, is te vergelijken met een open laboratorium voor iedereen, een atelier of workshopruimte waar mensen kunnen samenkomen om materiaal, gereedschap en kennis te delen en zo dingen te maken.

De bibliotheek investeerde onder meer in een 3D-printer, twee Silhouette Cameo’s (snijplotters), een Bee-Bot en Blue-Bot, een mBot, een Ozobot, Dash & Dot, Makey Makey, Lego, Osmo enz. De bibliotheek is ook de plaats waar Coderdojo Dendermonde haar sessies geeft om jongens en meisjes te leren programmeren, websites maken, apps en spelletjes te ontwikkelen, enz.

Vanaf dit jaar zou er, in samenwerking met de jeugddienst, ook een maakplatform voor kinderen (van 10 tot 12 jaar) komen, maandelijks op een woensdagnamiddag (de besprekingen lopen op dit moment nog, in het bijzonder over de geschiktste locatie). Samen met de milieudienst lanceert de bibliotheek ook een repaircafé dat eind maart van start zal gaan.

Tot slot mogen we niet vergeten dat er, naast de mensen die met 3D-printers en drones aan de slag willen, nog altijd veel bewoners zijn die moeite hebben met het basisgebruik van een computer. Binnen De Leesdijk is er, in samenwerking met Vormingplus, een laptopklas die gebruikt wordt in de negen bibliotheken die zijn aangesloten.

Telkens is er een basisopleiding van vijf lessen voor tien tot twaalf geïnteresseerden, en elke keer weer zijn er meer dan voldoende inschrijvingen – en dat al een dertiental jaar. Naast het OCMW en de lokale dienstencentra heeft ook de bibliotheek hier een belangrijke rol te spelen. De basisopleiding is gratis, de verdiepende cursussen, bijvoorbeeld fotobewerking, zijn betalend.

De bibliotheek is meer en meer gekend als een plaats waar andere verenigingen en stadsdiensten, zoals het OCMW, hun opleidingen en workshops kunnen geven, zo nodig met het gebruik van de vaste PC’s van de bibliotheek.

Digitaal aanbod 

Een digitale bibliotheek behelst meer dan het aanbieden van een digitale collectie en digitale activiteiten. Ook in de dienstverlening zelf wil de bibliotheek van Dendermonde volop de digitale kaart trekken, zowel in contacten met bezoekers en leners, als in de processen die in de backoffice gebeuren. Klassiek zijn er vaste pc’s in de bibliotheek en is er gratis wifi voor wie zijn eigen ICT-materiaal meebrengt.

Het gebruik ervan door heel uiteenlopende soorten klanten toont aan dat het ook nog steeds relevant is voor de bibliotheek om dat aan te bieden. Met het spel Bieblo biedt de bibliotheek kinderen (leeftijd: 6 tot 11 jaar) een online tool aan die hen doorheen het ruime boekenaanbod gidst om boeken te vinden die passen bij hun interesses. De klassieke bibliotheekrondleidingen zijn ondertussen ook herwerkt naar een tabletversie, die jongeren gemakkelijker aanspreekt. Hiervoor maakt de bibliotheek van Dendermonde gebruik van de app Bibster.

Wie materiaal ontleent, kan dat zelf doen zonder tussenkomst van een baliemedewerker. Boetes of leengeld kan men betalen aan de betaalautomaat die zowel cashgeld als betaalkaarten (ook contactloos) aanvaardt. Mensen kunnen online de uitleentermijn voor hun materiaal verlengen en materiaal reserveren. Ook als het materiaal aanwezig is, kunnen ze – zoals de afhaaldienst Collect&Go van de Colruyt-supermarkten – van thuis uit of gelijk waar hun reservering doorgeven zodat het zeker klaar ligt als ze in de bibliotheek komen.

Via het bibliotheeksysteem Wise krijgen leners een reserveringsmail na 1 uur, en komt er een automatische inleverattendering als de tijd gekomen is om het ontleende materiaal terug te brengen. Inschrijvingen voor activiteiten gebeuren nu ook online, en er zijn online formulieren voor aankoopsuggesties, interbibliothecair leenverkeer en aanvragen van e-readers en de opvolging daarvan.

Door het eengemaakte bibliotheeksysteem voor de negen bibliotheken aangesloten bij De Leesdijk, ontstaan bijkomende mogelijkheden. Er is maar één lidmaatschap nodig om in de verschillende bibliotheken uit de regio materiaal te kunnen ontlenen. Op termijn zijn er mogelijkheden om bijvoorbeeld ook materiaal in een andere bibliotheek terug binnen te brengen.

Belangrijk is ook het beheer van alle tools. Zo maakt de bibliotheek gebruik van Grafisoft voor het beheer van de pc’s, werkt de bibliotheek met aankondigingsschermen die beheerd worden via Centoview, en worden de tablets beheerd met een in oorsprong classroom management tool. Achter de schermen werken de bibliotheekmedewerkers via Microsoft Teams met een digitale planningstool voor het personeel, met Microsoft Bookings voor de planning van klasbezoeken, en zijn er gemeenschappelijke Outlook-agenda’s.

De bibliotheek is niet bang om nieuwigheden in te voeren en om na te gaan of ze een meerwaarde zijn voor de werking en fungeert op die manier ook als laboratorium voor de rest van de stad. Trello blijkt bijvoorbeeld minder handig te zijn om samen te werken dan oorspronkelijk gedacht: voor eigen taken is dit wel een handige tool, maar om samen aan documenten te werken is Office 365 geschikter. Ook vonden sommige collega’s er niet goed hun weg in. Stilaan raken Google Drive en Microsoft Teams meer ingeburgerd.

Uitdagingen en succesfactoren

Zoals eerder aangegeven, kiest de bibliotheek van Dendermonde ervoor om heel breed te gaan in het digitale aanbod en pas te stoppen met iets als er geen interesse meer is, of wanneer mensen op andere manieren voldoende toegang hebben en het aanbod in de bibliotheek geen meerwaarde meer is. De keerzijde is dat de vraag telkens weer is hoe breed de bibliotheek hoort te gaan en hoe ver in de diepte. Ook al is het een vraag waar de bibliotheekmedewerkers grondig over nadenken, het antwoord is vaak ook pragmatisch en simpel: de realiteit van budgetten en – vooral – de beschikbaarheid van personeel zet vaak een rem op de plannen.

In lijn daarmee is er het moeilijke huwelijk tussen enerzijds bezoekers in contact willen brengen met de nieuwste technologieën, en anderzijds meerjarenplannen die moeten vastliggen. In een context waarin onmogelijk te voorspellen is wat er de komende jaren op ons afkomt, blijft het een erg moeilijke oefening. Een belangrijke succesfactor is de opleiding van het bibliotheekpersoneel.

Het spreekt voor zich dat ook voor hen veel evoluties nieuw zijn: veel van wat vandaag in de digitale bibliotheek normaal geworden is, was aan het begin van hun loopbaan ondenkbaar. Niet elke medewerker is in dezelfde mate mee met de nieuwe technologieën en de oneindige stroom aan (Engelse) termen die daarmee gepaard gaat, maar dat is ook niet nodig.

Als er op voorhand voldoende tijd en ruimte vrijgehouden wordt voor medewerkers om te weten welke nieuwigheden er zijn en er zelf mee aan de slag te gaan, krijgt ook de bibliotheek in Dendermonde elke medewerker mee, zo hebben we hier ervaren. Heel concreet organiseerde de bibliotheek een digitale doedag – in samenwerking met Fyxxilab – zodat iedereen kennis kon maken met programmeren, robotica en technologie.

Eén medewerker volgde een meer doorgedreven opleiding bij Cultuurconnect. Op dit moment is er geen ‘digitale coördinator’ binnen de bibliotheek. Elke medewerker heeft zijn of haar expertise (publiekswerking, collectie, communicatie enz.) waar het digitale luik deel van uitmaakt. Bovendien zou, in het licht van de visie dat in de bibliotheek het digitale en het analoge door elkaar lopen en evenwaardig zijn, een ‘digitale coördinator’ even vreemd zijn als een ‘papieren coördinator’. Wél staat de bibliotheek open voor iemand met een meer technische achtergrond, die collega’s kan ondersteunen en coachen.

Een belangrijke les is ook dat, terwijl bezoekers spontaan aan de bibliotheek denken als ze op zoek zijn naar een boek, muziek of een krant, dat minder vanzelfsprekend is voor de digitale collectie, de digitale activiteiten of de dienstverlening. Het vergt extra communicatie via allerlei kanalen om bijvoorbeeld de Fundels te promoten, of mensen naar GoPress te begeleiden of ze een gratis online opleiding te laten volgen.

Die mogelijkheden in de kijker zetten tussen het traditionele aanbod, is belangrijk. Naast de eigen medewerkers zijn partners cruciaal in het welslagen van een digitale bibliotheek. Een les die we in Dendermonde hebben geleerd: het is niet altijd gemakkelijk om de juiste partners te vinden om een project op te zetten en te bestendigen, maar het is wel noodzakelijk.

Want terwijl sommige tools en digitale mogelijkheden weinig beheer behoeven – eenmaal een e-reader aangekocht is, past die bijna perfect binnen de bestaande werking van de bibliotheek, en de tablets die beschikbaar zijn voor bezoekers vergen weinig werk eens ze aangekocht en geïnstalleerd zijn – zijn er andere projecten die niet zonder intensieve begeleiding lukken. De M@kerstrap, bijvoorbeeld, kan niet zonder vrijwilligers of een vereniging die er haar schouders onder zet.

De bibliotheek heeft nu wel een kwalitatieve 3D-printer in huis, maar er is niemand beschikbaar om die permanent te beheren, de instellingen te controleren bij gebruik, het toestel te onderhouden en dergelijke meer. Achteraf is de vraag hier dan ook of het niet beter was om het toestel te huren voor de duur van activiteiten. Voor Dendermonde is de uitdaging groter dan voor andere steden die wel (studenten van) een hogeschool of universiteit hebben waarmee ze kunnen samenwerken.

Het is een uitdaging om een community te bouwen, maar daar ligt de sleutel tot toekomstig succes, zo is de overtuiging hier. Alleen door ingebed te zijn in een groter geheel kan de bibliotheek haar rol als etalage voor nieuwe zaken waarmaken en kan ze evolueren van een boekerij naar een – ook digitale – proeverij.

Conclusie 

De bibliotheek van Dendermonde biedt een steeds groter wordende digitale collectie aan, zet steeds meer digitale activiteiten op de agenda, en digitaliseert volop de dienstverlening. Gepassioneerde medewerkers die hun ogen openhouden voor digitale evoluties, reiken de ideeën aan die nadien gezamenlijk gerealiseerd worden. De uitdaging zit in het betrekken van partners die het digitale aanbod ondersteunen en mee bestendigen.