Bibliotheken zijn meer dan ooit tevoren plaatsen waar mensen ont(-)moeten. Het is een plek voor ontspanning, bijscholing, ontdekking en creatie. Niets moet, alles kan. Dat de toekomst voor onze steeds veranderende sector spannend blijft, is eveneens duidelijk. Denk aan de steeds sterker wordende nadruk op de bibliotheek als plek voor ontmoeting en samenkomst, een woonkamer van een stad of gemeente waar iedereen van de samenleving steeds welkom is. In dit artikel gaan we in op een uniek project te Chicago, waar bibliotheken meer dan elders dienen als hechtingsmiddel van een kleine gemeenschap. Vervolgens kijken we ook eens naar andere voorbeelden van vergaande sociale dienstverlening.

Bibliotheken en sociale woningen - een gedeelde waarde? 

Een sociaal woonbeleid

De Vlaamse Wooncode bepaalt in Artikel 3 dat iedereen recht heeft op menswaardig wonen. Deze algemene doelstelling maakt steden en gemeenten duidelijk dat iedereen moet kunnen beschikken over een aangepaste woning van goede kwaliteit, die betaalbaar is en woonzekerheid biedt.

Vervolgens moet het Vlaamse woonbeleid in het bijzonder aandacht hebben voor de meest behoeftige personen in onze samenleving, in concreto gaat het hier over personen en gezinnen die het op de woningmarkt moeilijker hebben. Via het aanbieden van sociale koopen verhuurwoningen spelen besturen hier alvast goed op in.

Ten slotte benadrukt de Vlaamse Wooncode het belang van een woonbeleid waarin er voldoende aandacht is voor de optimale leefbaarheid van woonwijken. Daarbij hoort ook het sterk aanmoedigen van integratie en de bevordering van ontwikkelingskansen. Samenleven, samen leren en samen een maatschappij opbouwen staat hoog op de agenda.

Bibliotheken bevorderen (sociale) cohesie en integratie

Uit bovenstaande kun je als liefhebber van onze sector heel wat argumentatie halen waarom een openbare bibliotheek in elke stad, gemeente of woonwijk nuttig (of zelfs noodzakelijk?) kan zijn.

Ter volledigheid gaan we toch nog even in op de, volgens mijn bescheiden mening, kernopdracht van onze openbare bibliotheken: openbare bibliotheken worden ingericht door steden en gemeenten en hebben veelal de missie om zoveel mogelijk mensen te bereiken en daarmee te zorgen voor laagdrempelige verbinding, cohesie, integratie, emancipatie, educatie en toegang tot informatie.

Het aanbod, personeel en de financiële steun waarmee ze dat proberen te verwezenlijken, verschilt onderling enorm, maar de missie blijft dezelfde. Van boeken, workshops en voorleesmomenten tot makerspaces en conference rooms, het moet allemaal bijdragen aan een sterkere gemeenschap waarin iedereen ten volle zijn persoonlijkheid en capaciteiten kan ontwikkelen. Democratisering en openbare dienstverlening zijn de drijfveer van en achter onze bibliotheken.

Het is een welbekend gegeven dat bibliotheken niet enkel in België instaan voor sociale cohesie en integratie. Doch pakt niet elk land, provincie of stad dit op dezelfde manier aan, laat staan de openbare bibliotheken zelf. Te Chicago pleit het stadsbestuur voor een toch wel unieke sociale werking.

Het project van Chicago 

Chicago Dreams

Chicago, het spreekt mij toch wel tot de verbeelding. Met meer dan 2.705.000 inwoners in 2018 is de stad de dichtstbevolkte stad van de staat Illinois (in het Midwesten van de Verenigde Staten). Gelegen aan de oevers van het wereldbekende Lake Michigan is de stad jaarlijks een trekpleister voor miljoenen bezoekers. Ze blijkt de tweede populairste stad van de VS, op New York na.

Naast de toeristische activiteit is de stad ook een financieel, economisch, transport en cultureel centrum voor de regio. Sinds de grote brand van de stad in 1871 kende ze een bouwversnelling, wat ervoor zorgde dat ze rond de eeuwwisseling een van de tien grootste steden van de wereld was.

Chicago zou belangrijke inspiratie hebben geleverd aan stedenbouw over de hele wereld, met de uitwerking van eigentijdse urbane planning en de bouw van verscheidene vooruitstrevende stalen wolkenkrabbers. Ondanks de sterke urbane groei van de stad, bleek echter dat er weinig huisvesting was voor de minder vermogende klassen.

Een uitdaging voor de toekomst, stelden verschillende burgemeesters. Zoals je al zult vermoeden kwam hier sinds enkele jaren verandering in. Het besef groeide dat sociale huisvesting essentieel is in een levende grootstad. Niet dat dit besef uniek is, maar wel de realisatie ervan: de combinatie van vernieuwde investering in sociale huisvesting ging gepaard met investeringen in nieuwe openbare bibliotheken.

Burgemeester Rahm Emanuel’s erfenis

Over de hele wereld, maar specifiek in de VS, zie je nieuwe gebouwen opduiken die meer dan één doel hebben. Ze hebben een dubbele missie: enerzijds moeten ze mensen en diensten dichter bij elkaar brengen. Anderzijds streven de gebouwen ernaar om de beperkte ruimte, vooral in grotere steden, nog efficiënter te gebruiken.

De voorbeelden zijn divers; van appartementsbewoners die wonen boven een coffeeshop of supermarkt tot een moskee die op bepaalde weekdagen dienst doet als openbaar gemeenschapscentrum. Allen koppelen ze mensen aan verscheidene (publieke) diensten. In dit plaatje past ook de integratie van bibliotheek en woonbeleid.

Het idee om dergelijks te verwezenlijken in Chicago, zou bij burgemeester Rahm Emanuel in 2016 opgekomen zijn tijdens het zwemmen: “People were asking me for more libraries, and I knew we needed to bring affordable housing into good neighborhoods so they’re not so concentrated.”

Over het combineren van die twee problemen zei hij: “If you can’t solve a problem, make it a bigger problem and see if you can solve it.” Blijkbaar zouden niet lang daarna de Chicago Public Library en de Chicago Housing Authority samenzitten om een intensief partnerschap aan te gaan.

Ze duidden samen met het stadsbestuur drie bibliotheeklocaties aan om mee aan de slag te gaan: The Roosevelt Branch, The Northtown Branch en The Independence Branch.

De burgemeester stond erop dat de projecten snel, efficiënt en kwalitatief opgeleverd werden. Volgens The New York Times worden ze door de burgemeester zelf aanschouwd als zijn laatste ‘ultieme’ erfenis, voordat hij opgevolgd werd door huidig burgemeester Lori Lightfoot.

Een uitgebreid project met voor- en tegenstanders

Eind 2016 werd een officiële wedstrijd uitgeschreven waarbij architecten de mogelijkheid kregen om hun idee rond dit concept voor te stellen. De uitdaging was niet simpel: “The architects were chosen in a design competition tailor-made to deliver on Emanuel’s promise to break from what City Hall calls the standard, cookie-cutter designs that have long been the standard for government buildings and bring world-class design to Chicago neighborhoods.”

In totaal reageerden 32 firma’s. Vanuit de inzendingen werden er vervolgens drie gekozen. Mr. Johnson’s group werd gekozen voor The Northtown Branch, John Ronan Architects voor The Independence Branch en Skidmore, Owings & Merrill voor The Roosevelt Branch. Daarnaast werden er nog twee private partners betrokken, Evergreen Real Estate Group en Related Companies.

De beslissing van de projectgroep viel erop om drie locaties te voorzien van een mooi gebouw, waarin een openbare ‘branch library’ ofwel afdelingsbibliotheek werd gecombineerd met een mix van (gesubsidieerde) sociale huisvesting. Voor een van de projecten werd beslist om de bibliotheek deels te combineren met gewone private appartementsverhuur.

Voorafgaand aan het project werden groepen uit de verschillende woonbuurten betrokken bij de bouwprojecten. Dit bleek hard nodig, want, net zoals in Vlaanderen, waren er bij de gemeenschappen verschillende stemmen die tegen de sociale huisvestingsprojecten waren. Zo zou de bouw van sociale woningen marginaliteit, armoede en overlast met zich meebrengen.

Ze zouden de buurten eerder verarmen dan verrijken. Ook voelden veel bewoners zich niet op tijd betrokken bij de grote projecten. Al snel werden de voordelen van de drie projecten door de projectgroep naar voren geschoven. Eerst en vooral was het de bedoeling om het voordeel van de bibliotheken zelf naar voren te schuiven.

Zonder de integratie in gebouwen met sociale woningen, zouden de bibliotheken op zich alleen te duur zijn. Het was dus een keuze van combinatie, of helemaal geen nieuwe openbare bibliotheek.

Daarnaast zouden de drie projecten architecturale verlichtingsparels zijn voor de buurten: ze ogen modern, strak en zijn een nieuwe lijm voor de lokale buurtwerking. Het is een investering voor en in de lokale gemeenschappen van Chicago, stelden de projectgroep en het stadsbestuur.

De visie van de projectgroep waarmee iedereen overtuigd werd, was duidelijk: de toekomst van nieuwbouw in grootsteden is co-locatie; het zo efficiënt mogelijk gebruiken van beschikbare vierkante meters.

Dat bibliotheken een centrale plek krijgen in die schaarse vrije vierkante meters is evident om een aantal redenen, stelt de projectgroep: “Co-location was also just plain good urban planning. In cities across the country, branch libraries, which futurologists not long ago predicted would be made obsolete by technology, have instead morphed into indispensable and bustling neighborhood centers and cultural incubators, offering music lessons, employment advice, citizenship training, entrepreneurship classes and English-as-a-second-language instruction. They are places with computers and free broadband access. (One in three Chicagoans lacks ready access to high-speed internet.) For longtime neighborhood residents and tenants of the new housing projects, the branches at the same time provide common ground in a city siloed by race and class.”

De stad van de toekomst

De investering in dergelijke projecten paste, hoe kan het ook anders, perfect in de toekomstvisie van de stad onder burgemeester Rahm: “People don’t only need affordable apartments. Healthy neighborhoods are not simply collections of houses. They also require things like decent transit, parks, stores, playgrounds and libraries.”

De drie projecten kaderen dan ook in een lijn van investeringswerken in de grootstad van de VS, die bijdragen aan een betere gemeenschap voor iedereen. Zo investeerde Chicago onder Rahm sterk in grote openbare projecten zoals de metro, fietslanen, een ‘Riverwalk’, verschillende parken, boothuizen en een nieuwe openbare bibliotheek in Chinatown nabij Brian Lee.

Daarnaast investeerde het stadsbestuur in projecten en architectuur die de stad een stapje hoger lichtten. Chicago was, en is nog steeds, een belangrijke woon- en toeristische hotspot die vooruit moet staan op haar tijd. Ze moet toonaangevend en vooruitstrevend zijn, maar vooral ook inclusief en voor iedereen.

De stad zag vernieuwingsprojecten ten slotte ook als een belangrijk cohesiemiddel voor lokale gemeenschappen, een investering in de toekomst: “Distinguished civic buildings in underserved neighborhoods constituted their own brand of equity. Good architecture costs more but it pays a dividend over time.” De projecten werpen alvast hun vruchten af.

Niet enkel binnen Chicago is er een grote tevredenheid over de architectuur, de bibliotheekwerking en de sociale rol die de bibliotheken spelen in de gebouwen en de lokale gemeenschap. Ook worden ze veel aangehaald als voorbeelden binnen architectenbureaus en andere Amerikaanse grootsteden, zoals New York, die eveneens willen experimenteren met dit sociale recept.

De projecten op een rij

Elk project is uniek in realisatie dankzij de verschillende bureaus die op elk project werden ingezet. Doch is er één belangrijke gedeelde waarde. Elke bibliotheek was onderdeel van het gebouw waarin zich de woningen bevonden, maar allen behielden ze een aparte ingang om de drempel voor niet-inwoners van het gebouw te verlagen.

De woningen hebben allemaal een zicht op de verte. De op het gelijkvloers met glas omarmde bibliotheken daarentegen hebben allemaal zicht op de straat, en zijn ook vanuit elke straatkant zichtbaar toegankelijk. Allen gingen ze open in 2019.

The Northtown Branch Library beslaat een oppervlakte van ongeveer 1500 m² en huist samen met 44 eenkamerappartementen. Het gebouw is vier verdiepingen hoog en is gebouwd in een bungalowdistrict, wat ervoor zorgt dat het gebouw uniek en opvallend is in de omgeving.

“The building is striking, in a neighborhood of historic bungalows, and Jones [Eugene Jones, de CEO van de Chicago Housing Authority, nvdr.] says that’s the point. It’s the wow factor, he says. People think of libraries as drab, but this one is a destination point,” aldus online architectuurmagazine Archdigest.com. De bibliotheek omarmt een kleine binnentuin.

Daarnaast dient het dak van de bibliotheek als terras voor de bewoners van de appartementen. The Independence Branch Library is een gelijkaardig project als bij Northtown: de bibliotheek op het gelijkvloers beslaat ongeveer 1500 m². Daarnaast zijn er ook 44 appartementen aanwezig met een- en tweepersoonskamers.

De bibliotheek beslaat in dit project wel twee verdiepingen en heeft een duidelijk geïntegreerd doel: “The two-story library supports reading and learning areas for all age groups, as well as a large community multipurpose room which supports public lectures, gatherings and events. The second floor of the library looks out over a large roof garden which covers the parking lot below and serves as an outdoor amenity space for the housing residents.”

Het grootste project, en ook het project dat op het meeste verzet van de gemeenschap stootte, is dat van The Roosevelt Branch. Sinds de afwerking van het project werd deze bibliotheeklocatie de Little Italy Branch Library gedoopt. In totaal zijn er naast de bibliotheek nog 73 appartementen beschikbaar in een zeven verdiepingen hoog gebouw, waarvan enkele ‘competitief geprijsde’ units.

De bibliotheek is klassiek van opzet, met veel plaats voor boekenrekken en open werkruimtes, maar blijkt populair te zijn bij de inwoners wegens de laagdrempelige en open werking.

Een kritische noot

Ondanks de mooie openbare en private investeringen in de bibliotheken en sociale huisvesting, zijn er ook enkele kritische bedenkingen bij de projecten. Eerst en vooral zijn het zeer grote investeringskosten (+-100 miljoen dollar voor de drie projecten) voor een beperkt aantal sociale woningen.

Daarnaast blijkt nog steeds dat het totaal aantal sociale woonsten in Chicago zeer gering is voor het grote aantal inwoners. Vervolgens zouden de woningen nog steeds ‘out of the league’ zijn van vele gezinnen en alleenstaanden, zowel wat betreft de prijs als wat betreft locatie en voorzieningen, waaronder het aantal beschikbare kamers.

De integratie van de bibliotheken in de gebouwen wordt echter toch gezien als een sterke zet van het stadsbestuur, zowel door de bewoners van de woonsten, als door de buurtbewoners. Vooral de rol van de bibliotheken in de sociale integratie van de appartementsbewoners, zowel onderling alsook in de bredere buurt, wordt gezien als een enorm succes.

Vervolgens blijken de bibliotheken druk bezochte, belangrijke openbare huizen van de gemeenschap te zijn. Een waar succes dus, beweren stadsbestuur en verschillende media.

Andere inspirerende voorbeelden?

Openbare bibliotheken kunnen nog sterker bijdragen in het vormen van sociale cohesie, bewijst de Mission Bay Branch Library in San Francisco (westkust van de VS). Toen het gebouw afgewerkt werd in 2006, was er nergens een zo vooruitstrevende bibliotheek als deze, stelt bibliothecaris Michael Lambert.

Het nieuwe gebouw was onderdeel van een grootschalige herstructurering van de lokale buurt. De renovatie ging gepaard met de toevoeging van 34.000 extra fysieke items aan de collectie. Daarnaast werden er aan de bibliotheek een winkelruimte, een openbare vergaderruimte, een gezondheidscentrum en ongeveer 140 sociale appartementen voor lage inkomens opgericht.

Ten slotte zet de bibliotheek met haar verschillende deellocaties zich tot vandaag actief in op het ondersteunen van dak- en werklozen in de buurt. Dit doen de medewerkers van de bibliotheken dankzij een intensieve opleiding in sociale zaken. Daarnaast weten ze als geen ander waar ze op zoek moeten gaan naar antwoorden.

Uit onderzoek blijkt dat mensen gretig gebruikmaken van de bibliotheekservices om net deze reden: “Today’s public libraries are a key source of job and career support for their communities, with librarians helping to transform the lives of job seekers. The data confirms that job seekers are using the help offered through their libraries extensively. In the 2011-2012 Public Library Funding and Technology Access Survey conducted by the Information Policy & Access Center (iPAC), it was reported that 92.2 percent of libraries help people access online job databases and resources, 77.5 percent help them create resumes, and 76.0 percent assist with online job applications”. Zoals uit bovenstaande cijfers blijkt zijn vele bibliotheken een essentiële ondersteuningsdienst voor kwetsbaardere groepen in de samenleving.

Hoe ondersteunen deze medewerkers daklozen en werkzoekenden? Eerst en vooral door de sterke combinatie van middelen, training, expertise, interne samenwerking en begeleiding. Vervolgens is het klassieke aanbod van gratis computers, internet en workshops over het gebruik van deze basistools belangrijk. Uit de praktijk blijkt namelijk dat deze gebruikersgroepen nog te vaak onvoldoende kennis hebben van hard- en software.

Daarnaast blijven bibliothecarissen met vakkennis in de sociale sector, de levende zoekmachines (met een hart!), nog steeds veelgevraagde aanspreekpunten in de zoektocht naar informatie. Niet enkel boeken, maar steeds vaker ook specifieke databanken met jobaanbiedingen en online overzichten van scholingsaanbod blijken anders moeilijk te vinden en te raadplegen.

Ook blijkt dat bibliotheken gezien worden als veilige, onbevooroordeelde en professionele omgevingen binnen lokale gemeenschappen. Ze bieden in een positieve sfeer hulp in de toch wel moeilijke zoektocht naar een job, goede cv, en betaalbare woning.

Ten slotte bieden al deze openbare bibliotheken gericht gratis cursussen aan in professioneel schrijven, lezen, rekenen en sollicitatiegesprekken voeren, wat veel mensen met een achterstand helpt om de ‘basic tools’ te kunnen hanteren.

En wat met België?

Bij ons is het op het eerste gezicht moeilijker om grootschalige projectvoorbeelden te vinden zoals hierboven beschreven, waarbij er een sterke fysieke link met sociale huisvesting is. Het is desondanks wel zo dat onze openbare bibliotheken een belangrijk democratiserend gegeven zijn binnen onze samenleving.

Denk enerzijds aan de eerder genoemde ‘basisservices’ zoals gratis toegang tot voorziene ruimtes, computers, internet, literatuur, databanken, workshops en cursussen, hulp bij zoektochten naar informatie, zoals wanneer iemand een jobdatabank wil doorzoeken, enz.

Anderzijds werken vele openbare bibliotheken steevast samen met vrijwilligers- en overheidsorganisaties, zoals bv. de VDAB, om dak- en werklozen verder te helpen in hun zoektocht naar bv. werk en woonst.

Mooie voorbeelden zijn misschien wel de dienstverlening van de OB Gent aan daklozen, die gratis boeken kunnen ontlenen, of de verscheidene mobiele bibliotheken in Vlaanderen, die samenwerken met OCMW’s om literatuur aan huis aan te bieden bij ouderen en minder mobielen.

Belangrijk om te beseffen is dat het sociale vangnet in de VS, bij bv. pensioen, ziekte, dak- en werkloosheid, helemaal niet vergelijkbaar is met onze uitgebreide welvaartsverdeling. De Belgische en Vlaamse overheid bieden bv. uitgebreide dienstverlening aan waarop onze bibliotheken zich vervolgens niet meer moeten toespitsen.

Lang leve onze welvaartsstaat, durf ik zo te zeggen. Toch vallen nog steeds veel mensen uit de boot. Denk aan nieuwkomers, mensen in (kans)armoede, anderstaligen, enz. De rol van de bibliotheekmedewerker als veilige en neutrale vertrouwenspersoon die aangesproken kan worden bij eender welke vraag, maar ook als vakexpert in dagdagelijkse administratie of sociale zaken, vind ik wel een piste die verder uitgewerkt kan worden.

Daarnaast denk ik dat het ook hier de moeite kan zijn om na te denken over de koppeling van openbare bibliotheken met sociale huisvesting. De Vlaamse Wooncode zal dat alvast onderkennen. Ligt hier een nieuwe rol voor onze openbare bibliotheken?