Het bisdom Brugge beheert een diverse en waardevolle archiefcollectie. Vooral de Brugse kathedraal-en kapittelarchieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators vormen pareltjes in de collectie. Het middeleeuwse luik van deze archiefbestanden was tot voor kort bedreigd door schimmel en vocht. Maar dankzij een grondig reinigings- en conservatietraject kon het bisdom Brugge een van haar meest kostbare erfgoedcollecties veilig stellen voor de toekomst.

Het archief van het bisdom Brugge

Het Brugse bisschoppelijk archief beheert de historische archiefcollectie van het bisdom Brugge en staat de bisschop en zijn administratie bij in het documentenbeheer. De kernopdracht van het archief bestaat uit het beheren, ontsluiten en valoriseren van de archieven van het bisdom Brugge en verwante kerkelijke instellingen. Daarnaast verleent de archiefdienst ook advies en ondersteuning bij het beheer van lokale kerkelijke archieven in parochies en diocesane congregaties.
Het bisdom Brugge beoogt vanuit haar archiefwerking een bijdrage te leveren aan het historisch onderzoek naar religieuze tradities en de rol hiervan in de vorming van culturele identiteiten in de (hedendaagse) maatschappij, maar wil ook een breed publiek aanspreken en de drempel om kerkelijke archieven te waarderen en te raadplegen verlagen. De archiefdienst van het bisdom werkt hiervoor nauw samen met erfgoedpartners zoals Kadoc-KU Leuven, het Rijksarchief en stads- en gemeentearchieven.

Hoewel bisschoppelijke archieven voor velen onbekend terrein zijn, wordt in het archiefdepot van het bisdom Brugge bijna een strekkende kilometer aan belangrijke archieven en documentatie bewaard. Naast de historische en hedendaagse documenten van het bisdom hebben heel wat archiefbestanden van en over kerkelijke instellingen en personen er hun thuis. Zo zijn er de fondsen van de ontbonden bisdommen van Ieper (1559-1801) en Terwaan (afgeschaft in 1553), verschillende rijke kloosterarchieven (onder meer het archief van de Brugse Sint-Godelieveabdij) en de archieven van de Brugse kerken en kapittels van Sint-Donaas en Sint-Salvators.

Die laatste archiefbestanden behoren ongetwijfeld tot het meest unieke archivalisch erfgoed van het bisdom Brugge. De archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators zijn niet enkel belangrijke getuigen van religieuze maar ook van culturele en sociaaleconomische opvattingen en tendenzen in Brugge en omstreken, en dit vanaf de volle middeleeuwen tot aan de Franse Revolutie. Het Sint-Donaasarchief in het bijzonder heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. De Brugse Sint-Donaaskathedraal werd na de Franse Revolutie immers steen voor steen afgebroken. Het is dan ook merkwaardig dat een groot deel van het archief goed bewaard is. Onder meer de verslagen van de kapittelvergaderingen van de kanunniken van Sint-Donaas, de zogenaamde Acta Capituli, vormen een belangrijke historische bron. Ze geven onder meer een uitvoerige kijk op contacten van de kerk met invloedrijke figuren zoals Jan Van Eyck en Colard Mansion. Ook het ancien-régimearchief van de Sint-Salvatorskerk bevat bijzondere documenten, waaronder verschillende charters met een originele handtekening van Zonnekoning Lodewijk XIV. Daarnaast hebben de middeleeuwse registers en charters van Sint-Donaas en Sint-Salvators dankzij de prachtige boekbanden, de miniaturen en de kostbare zegels een kunsthistorische en artistieke waarde. Redenen genoeg dus om zorg te dragen voor dit erfgoed.

Het probleem van een vochtige kluis

Een deel van de kapittelarchieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators werd de afgelopen jaren bewaard in een volledig afgesloten ruimte, een zogenaamde kluis. Door insijpelend vocht, een hoge en onstabiele relatieve luchtvochtigheidsgraad (die bij piekmomenten opliep tot een alarmerende 75 procent) en een gebrek aan luchtcirculatie hadden vocht en schimmel maandenlang vrij spel.
Uit schimmelstalen bleek dat een groot deel van de archiefstukken die in de kluis bewaard werden aangetast waren door actieve schimmel, ook al was dit er bij sommige documenten op het eerste gezicht niet aan te zien. De situatie was urgent, want veel stukken waren inmiddels broos geworden en op een groot aantal documenten troffen we gekleurde vlekken aan. Bovendien bracht werken in een door schimmel aangetaste omgeving gezondheidsrisico’s met zich mee voor de archiefmedewerkers.

Naast de schimmelvorming was er een plaatsingsprobleem. Registers met prachtige middeleeuwse paneelstempelbanden werden rechtopstaand bewaard in ongeschikte metalen rekken. De rekken waren te smal en de registers werden te dicht opeen bewaard, waardoor de boeken bij verplaatsing schade leden. Ook de chartercollectie was grotendeels onverpakt in 19e-eeuwse museumdozen opgeborgen, waardoor sommige zegels gebroken waren. Naast een schimmelbehandeling moest dus een volledige herverpakking en een nieuwe bergingsstrategie in rekening gebracht worden.

De schimmel en plaatsingswijze bedreigde overigens niet enkel de duurzame bewaring van de documenten maar hinderde ook de dagelijkse archiefwerking. Sommige registers en charters waren zo broos geworden dat ze niet langer geraadpleegd of uitgeleend konden worden. Iedere vorm van manipulatie betekende immers een verdere degradatie en onherroepelijk verlies van stukken tekst of band. Om contaminatie te voorkomen konden de aangetaste documenten bovendien onder geen beding in aanraking komen met ‘gezonde’ archiefstukken uit de andere depots.

Een traject voor het reinigingen en conserveren van de archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators
Begin 2018 werd een project op poten gezet om beide archiefbestanden duurzaam te conserveren zodat de bescheiden geen (verdere) permanente schade zouden oplopen. Het project was bovendien een goede gelegenheid om de archiefstukken vormelijk en inhoudelijk te identificeren en te inventariseren. Een recente en integrale inventaris is immers niet voorhanden. De archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators behoren tot de meest geraadpleegde archieffondsen uit de collectie van het bisdom Brugge. De archieven worden in eerste instantie geconsulteerd in het kader van wetenschappelijk historisch onderzoek, maar een toegankelijke inventaris kan de archieven bij een breder publiek bekend maken. De beschrijvingen worden bovendien op termijn ingevoerd in het LIAS- archiefbeheersysteem van Kadoc-KU Leuven, dat online toegankelijk zal zijn en het zoeken naar specifieke stukken of informatie eenvoudiger zal maken.

Naast een conservatie- en inventarisatietraject wil het bisdom Brugge haar archiefcollectie, en de bestanden van Sint-Donaas en Sint-Salvators in het bijzonder, zichtbaarheid geven bij een breder publiek. Dankzij het project kunnen de archieven opnieuw geraadpleegd en uitgeleend worden voor publiekstentoonstellingen, waardoor het bisschoppelijk archief de mogelijkheid krijgt om met deze archieven naar buiten te treden en actief deel te nemen aan initiatieven die de promotie van waardevol religieus erfgoed tot doel hebben. Een bijkomende ambitie van het zorgtraject is dan ook de belangstelling voor religieus (archivalisch) erfgoed in de huidige geseculariseerde samenleving levendig te houden.

De verschillende fases in het traject

Om het project de nodige expertise te verlenen werd beroep gedaan op de kunde en ervaring van restaurator Martine Eeckhout, docente aan de CORES-opleiding voor archief- en boekrestauratoren van Syntra West Brugge. Zij zorgde voor professionele omkadering.

Op basis van de schimmelstalen die genomen werden in het depot werd na overleg met de restaurator besloten om alle documenten afzonderlijk te behandelen. Een traject van droogreiniging genoot de voorkeur en bleek praktisch het meest haalbaar, hoewel het een zeer arbeidsintensief proces is. Een drastischer procedé, zoals bevriezing of behandeling met gammastralen, werd uitgesloten omdat het onzeker was of de documenten een intensieve behandeling zouden aankunnen. Een prijzige bestralings- of bevriezingsprocedure biedt bovendien geen garantie op duurzaam succes.

Het was van bij de start van het project duidelijk dat het reinigen, conserveren en restaureren van de kapittelarchieven een werk van lange adem zou worden. Het gaat naar schatting om vijftig meter archief, ofwel 3.500 charters, 220 registers en een vijftigtal fardes met losse documenten. Omdat vele handen licht werk maken, deden we beroep op het vrijwilligersnetwerk van Erfgoedcel Brugge. Erfgoedcel Brugge zet met haar vrijwilligerswerking in op de zorg voor en ontsluiting van religieus erfgoed. Zo zijn verschillende vrijwilligers onder meer actief in inventarisatieprojecten van erfgoedobjecten in Brugse parochiekerken. Tien enthousiaste vrijwilligers meldden zich aan en waren bereid om op regelmatige basis mee te werken. En zo werd de leeszaal van het bisschoppelijk archief twee dagen per week omgevormd tot een conservatie- en reinigingsatelier.

De vrijwilligers kregen tijdens een vormingsnamiddag meer informatie over het project. Ze leerden onder meer schade aan de documenten herkennen en ondervonden hoe ze met delicate middeleeuwse archiefstukken moesten omgaan. Dit is namelijk minder evident dan op het eerste zicht lijkt. Zo mogen de loden zegels van pauselijke bullen niet met blote handen worden aangeraakt vanwege het risico op loodpest, wat de zegels onherroepelijke schade toebrengt. Een zekere basiskennis was dus wel noodzakelijk. Verder verleenden cursisten van de CORES-opleiding voor boek- en archiefrestauratoren van Syntra West Brugge op geregelde basis ondersteuning.

Iedere medewerker kreeg een specifieke taak toebedeeld. Restaurator Martine maakte de documenten een eerste keer stofvrij met behulp van een zuigtoestel met HEPA-filter. Daarna konden de vrijwilligers de documenten breedvoerig droog reinigen. Ze deden dit met behulp van een microvezeldoek, een roetspons en stofborstels. Bij ieder document registreerden ze nauwgezet de schade in een standaardformulier. Veel documenten waren aangetast door inktvraat, vocht- en schimmelschade en insecten, wat nauwkeurig genoteerd werd. Het droog reinigen was trouwens een huzarenstuk aangezien elk afzonderlijk document en iedere folio grondig onder handen genomen moest worden. De zegels van de charters werden droog gereinigd met penselen van verschillende formaten. Na het reinigen werden de archiefstukken vormelijk en — indien mogelijk op dat moment — inhoudelijk geïdentificeerd en beschreven door de archivaris in een Excel-formulier, dat geïntegreerd kan worden in het LIAS-archiefbeheersysteem. De schadeformulieren zullen gekoppeld worden aan de inventaris, zodat de archivaris de nodige voorzorgen kan nemen wanneer er documenten opgevraagd worden die ernstig beschadigd zijn. In een volgende fase werden de archiefstukken die ernstig aangetast waren door de schimmel of van groot (kunst)historisch belang zijn gerestaureerd. De studenten van de CORES-restauratieopleiding konden hier hun kennis in de praktijk omzetten en herstelden onder meer scheurtjes in de papieren archiefstukken. In de eindfase werden de archiefstukken zorgvuldig zuurvrij verpakt.

Het uitgangspunt van de restauraties was reversibiliteit en respect voor de historische eigenheid van de archiefstukken. Veel van de schade aan de registers was het gevolg van bewaaromstandigheden in het verleden. De staande berging in de te smalle rekken had schade veroorzaakt aan de lederen boekbanden en de kop-
en staartkapjes. Stukjes leder die dreigden verloren te gaan werden gefixeerd en katernen die loskwamen werden opnieuw ingenaaid. De meest kostbare zegels in was werden zowel droog als nat gereinigd en stevig verpakt in zijdevloeipapier. Duurzame conservatie van de stukken — met andere woorden het herstellen van schade in functie van toekomstige raadpleging — kreeg de voorkeur op een grondige restauratiecampagne.

Een onvoorziene uitdaging in de loop van het traject was de onverklaarbare schade aan een driehonderdtal charters. Deze charters zijn wellicht vervaardigd uit schaapsperkament van slechte kwaliteit. De bovenste laag van het perkament schilfert af, waardoor het risico op verlies van tekst zeer groot is. Deze charters kunnen niet meer geraadpleegd worden. Om de documenten toch toegankelijk te houden voor onderzoek werden ze meteen gedigitaliseerd. Deze beelden zullen in de online-inventaris gekoppeld worden aan de beschrijvingen van de charters.

Na de reinigings-, identificatie- en restauratieprocedure werden de charters verpakt in zuurvrije omslagen en opgeborgen in op maat gemaakte zuurvrije dozen. Ieder charter werd overigens in de oorspronkelijke plooien gelaten, zonder te vlakken. Dit had praktische redenen — het vlakken van charters is een lang proces dat veel plaats vereist — maar gebeurde ook vanuit de overtuiging dat de plooien wezenlijk deel uitmaken van de geschiedenis van het stuk. Na de behandeling werden de archiefstukken opgeborgen in een depot dat voldoet aan de gangbare normen inzake temperatuur, relatieve luchtvochtigheidsgraad en bergingsomstandigheden. De registers worden nu liggend bewaard en ondersteund door zuurvrij karton. Om zo vlot mogelijk te kunnen anticiperen op eventuele calamiteiten in de toekomst, worden de klimatologische omstandigheden in het depot op de voet gevolgd met een datalogger.

Om het project financieel haalbaar te houden werd een subsidiedossier ingediend bij het Fonds Baillet Latour, dat trajecten voor het behoud en de restauratie van Belgische topstukken ondersteunt. Het dossier werd eind 2018 gehonoreerd op grond van de uniciteit van de collectie en de urgentie van de behandeling. Dankzij de financiële steun van het Fonds Baillet Latour was een professionele omkadering van het project mogelijk en konden de nodige restauraties uitgevoerd worden in functie van duurzame conservatie.

Ondanks een aantal onvoorziene hindernissen — onder meer de problemen met het afschilferende perkament — ondervonden we hoe rijk de archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators zijn. We ontdekten een aantal verrassende documenten, waaronder charters die ondertekend werden door belangrijke Europese vorsten zoals de Habsburgse keizer Karel V en de Oostenrijkse keizerin Maria Theresia. Een andere bijzondere vondst was een 16e-eeuwse arbeidsovereenkomst tussen de kerkfabriek van Sint-Salvators en een vrouw die verantwoordelijk gesteld werd voor het onderhoud van de kerk. Verder troffen we prachtige, quasi ongeschonden 12e- en 13e-eeuwse zegels van de graven van Vlaanderen en eeuwenoude pauselijke bullen met luxueuze randversieringen aan. De samenwerking met een enthousiaste groep vrijwilligers leidde bovendien tot aangename kennisuitwisseling en welgekomen hulp bij paleografische raadsels.

Valorisatie van het zorgtraject

Het opstellen van een inventaris en het opvolgen van de bewaaromstandigheden garandeert de continuïteit van het conservatietraject. Maar daarnaast wilden we een breed publiek de kans bieden om met de archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators kennis te maken.

Erfgoeddag bood de ideale gelegenheid. Op 28 april 2019 werden de resultaten van het conservatietraject voorgesteld in het bisschoppelijk paleis in Brugge. Restaurator Martine Eeckhout en CORES-cursisten restaureerden in het kader van het Erfgoeddag-thema Hoe maakt u het? Ambachten en vakmanschap een aantal archiefstukken voor een geïnteresseerd publiek. De bezoekers kregen bovendien de kans om een aantal van de meest bijzondere, nooit eerder tentoongestelde topstukken uit de archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators te bezichtigen in het impressionante salon van het bisschoppelijk paleis in Brugge. De reacties van het publiek waren positief. Velen waren verwonderd over het rijke erfgoed dat werd voorgesteld. De archieven van Sint-Donaas en Sint-Salvators zijn dus niet enkel belangrijke bronnen voor wetenschappelijk onderzoek naar het religieuze, sociale en economische leven in Brugge maar genieten omwille van hun historische en artistieke waarde ook een grote belangstelling bij een breed en divers publiek.

De zorg voor kerkelijke archieven: Een uitdaging voor de toekomst en een pleidooi voor samenwerking
Na een intensief conservatietraject zijn de archiefbestanden van Sint-Donaas en Sint-Salvators opnieuw toegankelijk. Toch blijft de zorg voor deze archieven ook in de toekomst de nodige aandacht vergen. Het werk is niet af. Net zoals in ieder project moesten keuzes gemaakt worden. Diepgaande restauraties waren praktisch en financieel niet haalbaar. De archiefstukken die het meest frequent geraadpleegd worden, een grote historische waarde hebben, artistiek van belang zijn of veel schade hebben geleden, kregen dan ook de voorkeur.

Toch kunnen we anderhalf jaar na de opstart tevreden terugblikken op het doorlopen traject. De archiefstukken verkeren opnieuw in gezonde conditie en worden bewaard in een archiefdepot waar de temperatuur en relatieve luchtvochtigheidsgraad aanvaardbaar is en continu opgevolgd wordt. Intussen wordt verder gewerkt aan een integrale inventaris die het raadplegen van de archiefbestanden eenvoudiger moet maken en onderzoek moet stimuleren. De archiefstukken kunnen bovendien opnieuw uitgeleend worden voor tentoonstellingen.

Het is voor kleinere private archieven niet altijd eenvoudig om de collecties op een continue duurzame manier te beheren en te bewaren. Toch kunnen conservatietrajecten zoals dit een positieve impuls geven en bewustwording creëren, zowel bij collectiebeheerders als bij (erfgoed-)partners die de broodnodige praktische én financiële bijstand kunnen bieden. Samenwerkingsverbanden durven aangaan met partners in de culturele erfgoedsector zoals de erfgoedcellen, die onder meer een sterk lokaal verankerd netwerk van bedreven vrijwilligers hebben en over praktische knowhow beschikken, is noodzakelijk als we willen inzetten op een duurzame toekomst voor (bedreigde) kerkelijke archieven.