Ik zou graag een wettelijk kader zien dat de belangen van de uitgevers en de belangen van de bibliotheken en hun gebruikers in balans brengt.
In de bibliotheekwereld verdiende Barbara Lison haar strepen onder andere als directeur van de Openbare Bibliotheek van Bremen en president van de Duitse beroepsvereniging BID. Vanaf 2021 zal zij als president aan het hoofd van IFLA staan. We kijken er dan ook naar uit om haar te ontmoeten op Informatie aan Zee. META sprak haar alvast voor een interview.
Volgens mij zijn dat digitalisering, virtual-realitytoepassingen die opkomen en artificiële intelligentie. Vooral met de impact van artificiële intelligentie moeten we enorm rekening houden. We kunnen de ontwikkelingen natuurlijk niet beïnvloeden, maar we moeten in de gaten houden wat er allemaal gebeurt. Enerzijds moeten we de technieken die we kunnen gebruiken toepassen in onze bibliotheken, anderzijds moeten we de ethische kant en de impact van artificiële intelligentie op onze diensten en onze gebruikers in de gaten houden.
Ik denk dat artificiële intelligentie op verschillende gebieden gebruikt kan worden. Bijvoorbeeld om onze diensten voor de gebruikers te verbeteren. Daarbij moeten we natuurlijk wel steeds rekening houden met de GDPR. We focussen als bibliotheek steeds meer op de gebruikers en minder op de collectie. Artificiële intelligentie kan nochtans ook ingezet worden om de collectie te beheren. Volgens mij zullen zowel onze diensten als de manier waarop we met onze collectie omgaan beïnvloed worden door artificiële intelligentie. Dat is natuurlijk een beetje koffiedik kijken, want we staan nog maar aan het begin van de ontwikkelingen. Binnen vijf jaar weten we waarschijnlijk veel meer.
Je kunt openbare bibliotheken al lang geen boekendepots meer noemen. Het aandeel boeken vermindert wel, maar zelfs de meest moderne bibliotheken bieden boeken aan, en ze zullen dat volgens mij ook blijven doen. Het is de mix van verschillende functies die het hem doet. Mensen komen naar de bibliotheek voor de aangename sfeer of om anderen te ontmoeten, maar gaan net zo goed naar huis met een stapel boeken. Misschien is de stapel boeken die ze meenemen wat minder groot dan we gewend zijn, we moeten als bibliotheek goed uitzoeken welke boeken nog interessant zijn voor onze gebruikers. In Noord-Amerikaanse en Europese bibliotheken zullen dat vooral kinderboeken en fictieboeken zijn. Boeken die makkelijk vervangen kunnen worden door YouTube zijn minder in trek. In Zuid-Amerika en Afrika ligt de focus natuurlijk anders. Ik zou openbare bibliotheken dus geen boekendepots noemen, maar boekenvitrines.
Dat kan op verschillende manieren. Op politiek vlak moet elke bibliotheek zelf lobbyen en haar belang voor de maatschappij aantonen. Op nationaal vlak moeten organisaties als de VVBAD die rol op zich nemen. Zij moeten wegen op het beleid en zo proberen om de wetgeving in verband met bibliotheken en hun gebruikers te beïnvloeden. IFLA moet hetzelfde doen op internationaal vlak, met wetgevende organen als WIPO (World International Property Organisation, n.v.d.r.) of zelfs met UNESCO of de Verenigde Naties. Het is belangrijk dat de nationale verenigingen en de verschillende internationale verenigingen zoals LIBER en EBLIDA goed samenwerken. Daarnaast moeten deze verenigingen ervoor zorgen dat de bibliotheekprofessionals klaar zijn voor de toekomst, en dat studenten in bibliotheekopleidingen de juiste competenties opdoen. Daarom is de samenwerking met bibliotheekorganisaties en bibliotheekopleidingen ook heel belangrijk. Organisaties moeten de brug vormen tussen de bibliotheken en de bibliotheekopleidingen, zodat de opleidingen zeer praktisch en in nauwe samenwerking met het beroepsveld gebeuren. Een ander aspect is het imago van het beroep. Elke bibliothecaris is natuurlijk zelf ambassadeur van zijn of haar beroep, maar bibliotheekorganisaties moeten mee het beeld uitdragen dat bibliothecaris wel degelijk een beroep met toekomst is.
De SDG’s (Sustainable Devolopmeng Goals, n.v.d.r.) zijn tweeledig. Aan de ene kant steunen we inhoudelijk het idee van de SDG’s en doen we er alles aan om die doelen mee te bereiken. Aan de andere kant maakt IFLA gebruik van het onderwerp van de SDG’s om aan onder andere politici en NGO’s te laten zien hoe belangrijk bibliotheken zijn voor de samenleving, en hoe ze zich inzetten om de samenleving te verbeteren. Op die manier werken we ook aan het imago van bibliotheken. De SDG’s zitten verweven in het IAP (International Advocacy Program, n.v.d.r.), samen met projecten als de Library Map of the World. Op de website van de Library Map of the World vind je welke landen al vertegenwoordigd zijn met cijfergegevens over bibliotheken, en je vindt er een stuk over de SDG’s en hoe bibliotheken daartoe bijdragen. Bibliotheken overal ter wereld worden uitgenodigd om op die website verhalen op te laden van welke projecten zij organiseren en wat zij doen om die doelstellingen te bereiken. Op die manier toont IFLA dus aan de wereld wat de impact en het belang van bibliotheken is. En door de voordelen van bibliotheken in de verf te zetten verbetert IFLA het imago van bibliotheken.
Natuurlijk kun je samenwerken, maar de omstandigheden zijn wel anders. Wanneer je, zoals in sommige Afrikaanse landen, moeilijkheden hebt met de stroomvoorziening, heb je uiteraard andere prioriteiten en uitdagingen dan een bibliotheek in pakweg Noorwegen. Daar is dan wel voldoende elektriciteit, maar vinden ze misschien niet voldoende professionals om de bibliotheek te bemannen.
Het is niet voldoende als je je als bibliothecaris alleen maar inzet voor je eigen bibliotheek, zelfs niet als je dat heel goed doet. Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat de bibliotheek deel uitmaakt van de maatschappij. Dus moet je bibliotheken ook deel laten uitmaken van de politiek en samenwerken met andere bibliotheken. Ik startte op nationaal niveau, het internationale niveau was de volgende stap. Van 2011 tot 2015 was ik al lid van de raad van bestuur van IFLA. Daar zag ik hoe belangrijk het is om de meerwaarde van bibliotheken aan te tonen in landen die niet zo bibliotheekgezind zijn, en waar vaak ook problemen zijn met vrije meningsuiting, toegang tot informatie of budgetten voor bibliotheken. Ik wil er dus graag mee voor zorgen dat bibliotheken in die landen meer en beter erkend worden, net zoals in Scandinavië, Australië, Noord-Amerika en een aantal Aziatische landen. Ik wil politici mee overtuigen dat ze met een bibliotheek een middel in handen hebben om hun samenleving te verbeteren.
Bibliotheken moeten e-books kunnen aanbieden aan hun gebruikers. Ik herinner me nog goed dat we een dertigtal jaar geleden discussieerden over de meerwaarde van video’s in bibliotheken. Video’s zijn informatiedragers, en e-books zijn informatiedragers. Bibliotheken stellen informatie ter beschikking, en zullen dat blijven doen, dus moeten we ook e-books aanbieden als informatiedragers. Moesten er geen problemen zijn met de hele wetgeving rond e-books, dan zouden we deze discussie nooit gevoerd hebben, en e-books gewoon aanbieden. Maar onze wetten en regels zijn niet meer op maat van deze digitale samenleving. Dus zijn de wettelijke voorwaarden voor e-books niet geschikt voor gebruik in bibliotheken. Partners zoals uitgevers vinden natuurlijk dat we hun commerciële belangen verstoren als we e-books uitlenen. We moeten een manier zoeken om een eerlijke wetgeving te ontwikkelen die zowel bibliotheken als uitgevers tevreden stelt, die ervoor zorgt dat bibliotheken e-books kunnen uitlenen en die tegelijkertijd de uitgeverijen niet ruïneert. Het gaat dus niet zozeer over e-books als informatiedrager, en of we die al dan niet moeten aanbieden, maar wel over hoe we invloed kunnen uitoefenen op de wetgeving daarrond.
Enkele maanden geleden werd het auteursrecht hervormd door de Europese Unie. Dat gaat vooral op voor wetenschappelijke bibliotheken, minder voor problemen rond e-books. Maar er is ook het oordeel van het Hof van Justitie van de Europese Unie dat, om het kort uit te leggen, stelt dat e-books op dezelfde manier behandeld moeten worden als papieren boeken, zowel door bibliotheken als door uitgevers. Dat is uiteraard maar een oordeel, en vooral van de kant van de uitgevers kwam er nogal wat kritiek op dat oordeel. Dit oordeel moet in de nationale wetgeving geïntroduceerd worden. Er moet dus een nationale wet komen die zegt dat bibliotheken de toelating hebben om van eender welk e-book een licentie te kopen. Zolang die wet niet bestaat kan een uitgever weigeren om licenties voor e-books te verkopen aan een bibliotheek. Uitgeverijen redeneren natuurlijk dat ze een licentie verkopen, en dat dat niet hetzelfde is als een fysiek boek. De vraag is dus of bibliotheken e-books op vlak van copyright mogen behandelen als een fysiek boek, of dat ze net als voor een online database een licentie moeten krijgen van de rechthebbende. We wachten nu ook nog op een uitspraak op de vraag of een particulier een e-book kan verkopen zoals hij of zij een fysiek boek zou verkopen. Die uitspraak werpt waarschijnlijk weer een nieuw licht op de zaak. In tussentijd kunnen wij als werkgroep onderhandelen met uitgevers, maar we willen graag op een duurzame manier tot een vergelijk komen, in plaats van te moeten vertrouwen op afspraken die met individuele uitgevers gemaakt worden. Het zou dus mooi zijn als er een wettelijk kader komt.
Ja, natuurlijk. Hier in Duitsland kunnen bibliotheken een multi user license kopen, waarbij een tiental mensen tegelijk een boek kunnen lenen en lezen, maar die kost veel meer dan een single user license. We zijn hier gestart met het uitlenen van e-books in 2007. Nu doen de meeste grote uitgevers in de Duitstalige boekenmarkt mee, maar de laatste sloot zich pas twee jaar geleden aan. Het gaat dus stap voor stap, en men blijft bibliotheken verwijten dat het uitlenen van e-books de verkoopcijfers van uitgeverijen en boekhandels laat kelderen. Zolang we daarover geen duidelijk en eenduidig cijfermateriaal hebben, zullen uitgeverijen daarmee blijven schermen. Terwijl ons standpunt net is dat wij als bibliotheken werken aan geletterdheid en leesplezier, en dat gebruikers die graag lezen ook zelf boeken zullen kopen. Wij voeden dus toekomstige boekenkopers op. Ik zou graag een wettelijk kader zien dat de belangen van de uitgevers en de belangen van de bibliotheken en hun gebruikers in balans brengt.
Ik denk dat veel van de punten in het hervormd auteursrecht de goede kant opgaan. Onze Duitse bibliotheekvereniging was met een aantal punten zeer tevreden. Met de upload filter, die er zou kunnen komen, waren we niet zo tevreden. Dat heeft niet zozeer een directe impact op bibliotheken, maar wij staan als bibliotheek ook voor vrijheid van informatiegaring en vrijheid van meningsuiting, en die worden volgens ons aangetast door een aantal artikels. Volgens ons kunnen er zeker nog enkele wijzigingen aangebracht worden, er liggen dus nog kansen voor het nieuwe Europees Parlement.
Onze bibliotheek is een van de meest gebruikte bibliotheken van Duitsland. Van alle inwoners van Bremen heeft dertien procent een bibliotheeklidkaart. Dat lijkt niet veel, maar als je dat vergelijkt met andere grote steden in Duitsland zie je dat het gemiddelde daar rond de zeven à tien procent ligt. Op een populatie van 530.000 inwoners zijn er dus 70.000 met een bibliotheeklidkaart, wat toch mooi is. Onze bibliotheek heeft een goede reputatie in de gemeenschap en bij de politici in Bremen. Wij werken vaak samen met scholen, zowel kleuter- als lagere scholen, we blijven niet binnen de muren van onze bibliotheek. Dat zien de mensen, en dat wordt duidelijk geapprecieerd. We krijgen bovendien heel veel studenten over de vloer, die de bibliotheek niet alleen gebruiken voor hun studies, maar ook voor ontspanning. Onze bibliotheek wordt dus heel intensief gebruikt. Zowel het aantal digitale bezoeken als het aantal fysieke bezoeken is gestegen. Dat is prettig om te merken, vooral dat het aantal fysieke bezoeken steeg. Die gaan waarschijnlijk nog stijgen, want sinds kort hebben we in een van de filialen de openingsuren uitgebreid met onbemande openingsuren. Volgend jaar volgt het tweede filiaal.
De gebruikers zijn zeer positief. We hebben nu al 300 bezoekers per week extra ten opzichte van voor de start, daarover mogen we zeker tevreden zijn. We zijn gestart met zes extra openingsuren, ondertussen zijn dat er tien. De personeelsraad vreesde dat de extra openingsuren en extra bezoekers meer werk zouden genereren tijdens de bemande openingsuren. Maar als er al extra werk is, kan het personeel dat zeker aan. Voordat je zo’n beslissingen neemt moet je uiteraard overleg plegen met de personeelsraad en met de vakbond.
Om af te sluiten: jij bent te gast op ons congres Informatie aan Zee. We kijken al uit naar je komst. Kun je al een tipje van de sluier oplichten over jouw bijdrage?
Uiteraard zal ik het over IFLA hebben, over het project Global Vision van IFLA en over het IAP-programma van IFLA. In augustus zullen we op het IFLA-congres in Athene een nieuwe strategie uit de doeken doen, die zal ik zeker ook toelichten. Ik kijk er zelf ook heel erg naar uit.