Het is februari 1945. België en het zuiden van Nederland zijn al enkele maanden bevrijd. De geallieerden liggen bij de grote rivieren in Nederland. In Noord-Nederland leeft men tussen hoop en vrees. Hoop dat men snel bevrijd wordt. Vrees dat deze bevrijding met geweld gepaard zal gaan en dat men hierbij het leven laat.
In het stadje Deventer opent op dat moment een bijzondere bibliotheek. Bijzonder omdat de bibliotheek in een Jaminwinkel zit en omdat twee bibliotheekleerlingen van twintig jaar, Corrie en Betty, er de scepter zwaaien. Ik vond in 2018, in het archief van de Bibliotheek Deventer, een bijzonder dagboekje terug van deze twee jongedames. Een dagboekje dat ze bijhielden tussen 23 februari en 10 april 1945, de dag van de bevrijding van Deventer. Het is het dagboek van Filiaal Jamin en ik besloot van deze kleine geschiedenis een boek te maken dat op 10 april 2019 verscheen onder de titel Alles behouden.
Want waarom opende men dit filiaal? En waarom gaf men twee jonge dames, die nog de bibliotheekopleiding volgden, de leiding? Naast het dagboekje van deze jongedames vond ik in het archief van de bibliotheek ook vier dagboekjes van mejuffrouw Timmenga, de directeur van de bibliotheek. Wie de vijf dagboekjes naast elkaar legt krijgt een beeld van wat er gebeurd is in die laatste maanden in Deventer. Op 6 februari 1945 werd een deel van stad verwoest door een groot bombardement door de geallieerden. Dit om Duitse stellingen te vernietigen en de opmars later te vergemakkelijken. Met veel precisie ging dat in die tijd nog niet, en ook de bibliotheek werd geraakt, waardoor ze onbruikbaar werd. Men besloot verder te gaan in drie noodfilialen, die binnen de drie weken geopend werden. Naast de snoeploze Jaminwinkel, vindt men onderdak in een sigarenloze sigarenwinkel en in een serre van een woonhuis. Alleen van filiaal Jamin is een dagboekje bewaard gebleven.
Het dagboek van filiaal Jamin start op 23 februari met de volgende tekst: “Vanmorgen half tien opening van het leeszaalfiliaal in de winkel van Jamin. Het eerste halfuur vol verwachting, doch weinig leden. In de loop van de dag nam de kou van onze voeten toe met het aantal bezoekers, die de hele dag zo’n beetje door bleven druppelen. Drie jongens kwamen vragen om een kaart van Nederland. Ze vertelden dat ze drie van de 1.200 jongens waren, die in Bloemendaal bij razzia’s waren opgepakt, vervoerd waren per weermachttrein, in de buurt van Deventer uit de trein waren gesprongen en nu te voet de reis naar huis wilden aanvaarden na raadpleging van een kaart.”
Het dagboek gaat zo verder met tal van grote en kleine gebeurtenissen. Het is een bijzonder geheel waarin leeszaalwerk en oorlog door elkaar lopen en vooral door de ogen van enkele jonge vrouwen beschreven worden. Het gaat over woordenwisselingen met klanten, een draai om de oren van een jongen van zeventien die na sluitingstijd nog boeken wil terugbrengen en over een klant die een psychologische roman wil, “maar wel opgewekt”. En tegelijkertijd lezen we de verhalen over schuilen voor luchtalarm, over een neergestorte V2, over bejaarden uit het Grote of Voorstergasthuis die hun geliefden kwijt zijn. Het dagelijks leven en de oorlog lijken in elkaar over te lopen.
Zo leer je uit de dagboekjes dat men liever bewolkt en regenachtig weer had dan mooi en zonnig weer. Bij helder weer werd er namelijk gebombardeerd, bij bewolkt weer niet. En bij elk luchtalarm volgde een tocht naar de kelder waarbij de bibliotheekdames verplicht waren de catalogusbakken — als meest waardevolle bezit — mee te sjouwen en veilig te stellen. Op 21 maart 1945 staat bijvoorbeeld in het dagboekje: “’s Morgens van half tien – half twee luchtalarm, zodat Bettie het gemakkelijk had.
Gedurende de middaguitlening voor vijfde en zesde keer die dag luchtalarm. Bij de vijfde keer had ik geen gelegenheid om naar huis te rennen, daar een juffrouw die na een half uur gezocht te hebben, het maar niet eens wou worden met mijn keuze van realistische roman. Er vluchtten heel wat mensen ondertussen binnen die alle mogelijke stoelen en bankjes in beslag namen en heftige gesprekken voerden; ‘k geloof dat ze het bar gezellig vonden.
Gedurende het zesde luchtalarm dat drie kwartier aanhield was juffrouw Voorhorst binnen, die me in 45 minuten volledig op de hoogte heeft gebracht van al haar familiegeheimen en -schandaaltjes.
‘k Vond het een reuze training voor mijn niet heel sterke leeszaalconversatie en toonde daarom veel interesse, waardoor juffr. Voorhorst steeds vertrouwelijker werd en me verklapte welke ‘juffrouwen van de leeszaal’ ze aardig vond en welke niet, iets dat ik hier uit discretie maar niet vermeld.
‘k Heb haar toen Jerome’s liefde op 60° N.B maar in de handen gestopt, waarna ze even haar mond hield, wat meneer Jamin te baat nam om me een ingewikkelde rebus voor te leggen, waar ik eerlijk gezegd niets van snapte; gelukkig kwam de verlossing van de rebus en juffr. Voorhorst in de vorm van het veiligsignaal.”
Je ziet dat de grote en kleine geschiedenissen naadloos in elkaar over gaan. Terwijl de vliegtuigen overvliegen, verklapt een bezoeker welke juffrouwen ze al dan niet aardig vindt.
Ik speurde verder naar de historie achter dit filiaal. Helaas zijn Corrie en Betty al geruime tijd overleden. Wel vond ik hun nabestaanden. Van de kinderen van Betty kreeg ik een persoonlijk dagboek van haar in handen, dat dezelfde periode beslaat als filiaal Jamin en dat ook verhaalt over de bevrijdingsfeesten en hoe zij die meemaakte als twintigjarige. Van een schoonzus van Corrie kreeg ik een uitgebreid fotoboek van haar.
Tot slot deed ik verder onderzoek naar de kleine verzetsdaad van de bibliotheek Deventer. De bibliotheek die geraakt werd bij het bombardement herbergde 2.000 verboden boeken. Het bombardement zorgde ervoor dat deze boeken op stel en sprong opnieuw verstopt moesten worden. Daarover vond ik oude teksten van de directeur. De titel Alles behouden slaat op de tekst die vlak na de oorlog op een schoolbord voor de bibliotheek stond. Het boekomslag toont naast een stukje tekst van het dagboek ook een foto van de bibliotheek met het personeel ervoor. De foto is van april 1945 en enkele dagen na de bevrijding. Het zonnetje schijnt en de vlag hangt uit. Het puin van de oorlog ligt nog voor de deur. Wie beter kijkt naar de foto ziet dat er geen glas meer in de ramen zit. Alleen nog houten vensters. Er zitten kogelgaten in de muur. En wie nog beter kijkt ziet ook het schoolbord met daarop de tekst: ‘Verboden boeken werden niet ingeleverd. Alles behouden!’
Het was een bijzonder onderzoek om het afgelopen jaar te doen. Het speurwerk naar vele gegevens over de bibliotheek, over de oorlog en het vinden van (nabestaanden van) de jongedames. Met elke stap in dat speurwerk merkte ik dat er meer puzzelstukjes op zijn plek vielen, maar ook dat steeds meer mensen mee gingen zoeken. Dat samen zoeken vond ik bijzonder dankbaar werk. Het heeft een bijzonder dagboekje opgeleverd dat aangevuld is met andere niet eerder gepubliceerde dagboekfragmenten. Daarmee brengt het een flink aantal verborgen documenten bij elkaar. Het geeft een mooi en onderhoudend beeld van bibliotheekwerk in de oorlog. Een verhaal dat we steeds minder uit de mond van overlevenden zelf kunnen horen. Ik ben Corrie en Bettie dan ook dankbaar dat ik zo hun stem nog kan laten horen.
Mark Deckers is in het dagelijks leven bibliotheekadviseur bij Rijnbrink. Rijnbrink is de provinciale ondersteuningsinstelling voor de provincies Gelderland en Overijssel in Nederland. Hij schrijft al jaren op zijn weblog www.markdeckers.net over bibliotheken, boeken, digitale ontwikkelingen en andere zaken die zijn aandacht hebben. Het boek Alles behouden is verkrijgbaar via elke boekhandel voor circa € 12,50. ISBN 97894624937