Het publiek domein is de term die, in de context van auteursrechten, gebruikt wordt om aan te duiden dat creatieve werken (programmatuur, teksten, beelden en geluidsopnamen) niet langer onder de bescherming van het auteursrecht en aanverwante rechten vallen. Er is dan geen rechthebbende, je moet dus niet langer de toestemming hebben om de werken te gebruiken.
Het auteursrecht bepaalt dat een werk tot een vastgesteld aantal jaren na het overlijden van de auteur(s) niet door anderen veranderd of opnieuw gepubliceerd mag worden zonder expliciete toestemming van de auteur(s) of de erfgenamen. De meeste creatieve werken vallen door het maken automatisch onder het auteursrecht, ook als de auteur dit niet expliciet opeist.
Werken die in het publiek domein lijken te zijn kunnen echter niet altijd vrij gebruikt worden. Het is immers mogelijk dat er nog andere intellectuele eigendomsrechten op rusten dan auteursrechten, bv. naburige rechten van de uitvoerende kunstenaars en de producenten. Ook werken die gebaseerd zijn op werken in het publiek domein kunnen beschermd zijn. Een vertaling wordt bijvoorbeeld beschouwd als een werk op zichzelf, met eigen auteursrechten. Men zal in dergelijke gevallen alsnog toestemming aan de rechthebbenden (of hun vertegenwoordigers) moeten vragen.
Er zijn verschillende manieren waarop werk in het publiek domein terechtkomt:
• Het auteursrecht is gewoon niet van toepassing, bv. bij wiskundige formules en methodes uit de fysica, wetgevende teksten en originele werken die gecreëerd zijn voordat het auteursrecht bestond.
• Het auteursrecht op een werk kan vervallen zijn, doordat de wettelijke termijn van bescherming door het auteursrecht in het land in kwestie verlopen is. Het werk komt dan op 1 januari van het volgende jaar in het publiek domein.
• Een werk kan expliciet door de maker in het publiek domein geplaatst worden, of de status kan aan het werk worden toegekend. De auteur ziet dan af van de bescherming die anders automatisch geldt. Het is belangrijk dat auteurs bij afstand van rechten op een origineel werk een correcte rechtenverklaring meegeven bij publicatie. Alleen dan zijn de werken echt vrij van rechten en heeft de (her)gebruiker ervan rechtszekerheid.
Tegenwoordig verlopen de auteursrechten in Europa zeventig jaar na de dood van de langstlevende rechthebbende auteur, of — als de auteur niet is aangeduid of slechts een instelling, bedrijf of organisatie als auteur is aangeduid —
zeventig jaar na rechtmatige publicatie van het werk. In andere landen kunnen andere termijnen gehanteerd worden, meestal tussen vijftig en zeventig jaar na de dood van auteur.
Om voor potentiële (her)gebruikers aan te duiden dat een werk zich in het publiek domein bevindt, kun je ze bij publicatie vergezeld laten gaan van een rechtenverklaring. Met het Public Domain Mark (PDM) kun je werken markeren waarvan het auteursrecht verlopen is. PDM is bedoeld voor werken die al publiek domein zijn. Hiermee kunnen instellingen die werken beheren die in het publieke domein liggen, deze bij publicatie als publiek-domeinwerk aanmerken. De CC0-verklaring (CC Zero) is bedoeld voor auteursrechthebbenden om werk vrij te geven aan het publiek domein. Het is een verklaring waarmee een auteur kan aangeven dat hij aan al zijn auteursrechten verzaakt voor zover dit wettelijk is toegestaan. Werken die gepubliceerd zijn onder PDM of CC0 kunnen voor eender welk doel worden (her)gebruikt, zelfs zonder naamsvermelding.
Publiek domein is erg belangrijk voor de beschikbaarheid en vindbaarheid van erfgoed door het grote publiek. De online publicatie van materiaal uit het publiek domein kan relatief eenvoudig zijn, vooral als je gebruikmaakt van al bestaande open platformen en infrastructuur, zoals de Wikimediaplatformen. Publiekdomeindag kan een goede aanleiding zijn om hier een eerste keer iets rond te organiseren, bv. een beelddonatie of edit-a-thon.
De vorig jaar opgestarte publiekdomeinwerkgroep organiseert acties rond Publiekdomeindag, maar wil ook de inspanningen rond het ontsluiten van werken in het publiek domein doorheen het jaar aanmoedigen en monitoren. Voorstellen of vragen rond het ontsluiten van publiek domein in jouw collectie kun je voorleggen aan PACKED-medewerker Sam Donvil.