De oplage en het lezersbereik van tijdschriften en kranten daalt. Aantoonbaar in de kopersmarkt, mogelijk ook in de openbare bibliotheken. Door het ontbreken van gebruiksgegevens over tijdschriften kan dit niet gedocumenteerd worden — een eerste uitdaging. De maatschappelijk-culturele opdracht van bibliotheken sluit aan bij de inhoudelijke ambities van de literaire, culturele en erfgoedtijdschriften. Uit collectiegegevens blijken ze elkaar echter moeilijk te vinden met een dalende aanwezigheid tot gevolg — een tweede uitdaging om die evolutie te keren. Een gezamenlijke denkoefening over obstakels, aangepaste informatie en communicatie, betere samenwerking en concrete acties — een derde uitdaging. Kortom: beter meten — beter weten — beter handelen.

De leeszaal in een openbare bibliotheek is een multifunctionele plek voor de gebruiker: opzoeken en noteren van deelinformatie, voorproeven van boeken om definitieve keuzes te maken, studeerplek, werkruimte voor kleine groepen, leesplek voor kranten en tijdschriften, enz. De registratie van het aantal gebruikers en wat er gelezen of geraadpleegd wordt is moeilijk te organiseren, waardoor het belang van de leeszaal onvoldoende kwantitatief aangetoond kan worden. Het zou nuttig zijn om in dit verband good practices van collega’s te verzamelen om — al dan niet op steekproefbasis — deze basisdienstverlening beter te documenteren. Bijvoorbeeld een lees­fiche per tijdschrift dat door de gebruiker ingevuld wordt bij elke raadpleging; een telling om het uur van het aantal aanwezigen in de leeszaal gedurende een week; lezers anoniem een kaartje laten invullen welk boek / tijdschrift / krant / website ze hebben geraadpleegd en hoe lang; een mini-enquête over het raadplegen van tijdschriften en kranten (Welke leest men in de openbare bibliotheek? Op papier of digitaal? Welke titels mist men? Met welke frequentie?); eenvoudiger nog: vraag om elk tijdschrift dat men uit de rekken neemt even te scannen.

Kranten en magazines staan onder druk

De verkochte oplage van dagbladen en publieksmagazines staat onder druk. Door een daling van het aantal lezers van kranten en tijdschriften 1, een sterke daling van het aantal abonnees en de grotere afhankelijkheid van wisselende losse verkoop, de toenemende nieuwsconsumptie via sociale media en digitale nieuwssites, de extra tijdsdruk en algemeen een grotere concurrentie voor lezen door andere vrijetijdsvormen. Bijkomend dalen de noodzakelijke reclame-inkomsten door een verschuiving van reclamebestedingen naar tv en internet. Dubbel inkomstenverlies dat leidt tot besparingen, fusies, verdwijnen van titels, omschakeling naar digitalisering op hoop van een betaalbare exploitatie.

Het Finse Sanomaconcern bouwde zijn magazinesafdeling sterk af. Toptitels als Humo (- 58 %), Flair (- 56 %), Story (- 59 %) werden omwille van dalende verkoopcijfers tussen 2005 en 2015 overgenomen door de Persgroep (Het Laatste Nieuws, Dag Allemaal) en Roularta (Knack, Trends) die na sanering rekenen op een rendementsherstel. In de Vlaamse krantenmarkt worden nog acht betalende titels aangeboden door twee krantenconcerns: Mediahuis (De Standaard, Nieuwsblad, Gentenaar, Belang van Limburg, Gazet van Antwerpen) en Persgroep (Het Laatste Nieuws, Nieuwe Gazet, De Morgen). Ook hier daalt de papieren oplage lichtjes (in totaal 908.000, min 2,5 % in de periode 2012 – 2016) met een groeiend aantal digitale abonnees. De gratis krant Metro die verspreid wordt in stations en publieke plekken met veel passage en die vooral gelezen wordt door –34 jarigen, heeft een oplage van 360.000 exemplaren (NL + FR) en is volledig afhankelijk van advertentie-inkomsten. Of die gedaalde verkochte oplages geleid hebben tot meer occasionele of trouwe lezers van deze media in de openbare bibliotheek is bij gebrek aan zowel actuele cijfers als gegevens uit het verleden niet te documenteren.

GoPress, digitaal media-aanbod

Deze Belgische online persdatabank biedt toegang tot negentien nationale en zeventien internationale kranten, 57 magazines, drie persagentschappen, nieuwsites en Twitterfeeds van journalisten.

GoPress voor bibliotheken is een selectie daaruit van zestien digitale kranten en acht magazines voor de Kiosk-functie waarbij de laatste zeven afleveringen ter beschikking zijn binnen de muren van de bib en van de educatieve partners of voor de Archief-functie die voor bibliotheekleden, scholen en leerkrachten via hun Mijn Bibliotheek-profiel overal toegankelijk is. De Kiosk- en Archief-functies worden samen aangeboden door 132 bibliotheken, 91 bibliotheken kiezen enkel voor de goedkopere en minder actuele Archief-functie.

De toegang voor bibliotheekgebruikers tot de digitale publicaties via GoPress leidde, naar de ervaringen van Cultuurconnect, tot een breder overall bereik van deze publicaties zonder negatieve impact op het lezen op papier. Een analyse van de clicks biedt inzicht in de online populariteit van de aangeboden media: in de Kiosk-formule scoren vooral de dagbladen met Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws op plaats één en twee — verder in de Top tien enkel Knack en Humo als magazines. De Top tien van de Archief-optie bevat negen kranten — met De Morgen en De Standaard op plaats één en twee, en de Nederlandse Volkskrant op tien — en Knack als enige tijdschrift op plaats acht.

Tijdschriften in de bibliotheekcollectie

De BIOS-statistieken 2 2013 rapporteren in de collectie 8 % aan tijdschriftnummers, in 2015 gedaald tot 4,25 %. De gebruikscoëfficiënt die het aantal geregistreerde uitleningen per tijdschriftitem weergeeft, steeg van 1,47 naar 1,67, te beoordelen tegen de achtergrond van een restrictief uitleenbeleid, waarbij recente nummers veelal niet uitgeleend worden.

Gezien de missie van de openbare bibliotheek worden er geen wetenschappelijke publicaties aangeboden, ook niet digitaal. Ook vaktijdschriften en niche-uitgaven behoren niet tot het open aanbod van de bibliotheek, behalve als die aansluiten bij gekozen specialisaties in de (boeken-)collectie en voor de permanente vorming van het personeel.

Hobbytijdschriften (sport, natuur, eten en drinken, foto, muziek, tekenen, handwerken, enz.) sluiten aan bij de collectie non-fictie vrije tijd en bouwen een trouwe lezersgroep op.

De gedeelde opdracht van openbare bibliotheken en culturele, literaire en erfgoedtijdschriften
De openbare bibliotheek moet een basisvoorziening aanbieden waar elke burger terecht kan met vragen over kennis, cultuur, informatie en ontspanning. Ze doet actief aan cultuurspreiding en cultuurparticipatie en bewaart cultureel erfgoed.

Naast een (maximale) spreidings- en bereiksopdracht heeft de openbare bibliotheek dus ook een ideële maatschappelijk-culturele opdracht. In het kader van haar cultuurbeleid (kunsten, erfgoed, literatuur) subsidieert de Vlaamse overheid rechtstreeks tijdschriften binnen deze domeinen, onrechtstreeks door organisaties te ondersteunen die in het kader van hun missie publicaties uitbrengen.

In zijn Strategische visienota kunsten (april 2015) stelt minister Sven Gatz: “De functie reflectie is cruciaal, ze voedt het debat over kunst, bezorgt kunstenaars en organisaties feedback, kent symbolisch kapitaal toe en bouwt door middel van tijdschriften, publicaties, lezingen en debatten bruggen met diverse publieken”. “Culturele tijdschriften of nieuwe online initiatieven zijn kleine nichespelers. Het komt erop aan hun gezamenlijke potentieel zichtbaarder te maken en te valoriseren voor het Vlaamse kunstenpubliek.” (p. 30)

In uitvoering daarvan ondersteunt minister Gatz sinds 2017 Folio vzw, de koepelvereniging van literaire, culturele en erfgoedtijdschriften. Tot de opdracht behoort o.a. het voeren van een gemeenschappelijke communicatie en promotie; het behartigen van fysieke en online distributie van de tijdschriften. In dat kader werd de Folio-website uitgebouwd (www.foliotijdschriften.be), werd een maandelijkse nieuwsbrief ontwikkeld met een selectie aan artikelen, wordt de distributie naar boekhandels geoptimaliseerd en is Folio aanwezig op relevante publieksplekken (Boekenbeurs, Informatie aan Zee, studiedag Literaire Kritiek, enz.).

Een begunstigde positie van deze tijdschriften in de openbare bibliotheek moet leiden tot een win-winsituatie: gezien de bereikte doelgroepen door de bibliotheken, hun missie, de ondersteunende media-omgeving, de publiekstoeleiding door het personeel, de informatiebehoeften van de gebruikers.

Meer mogelijkheden

Om zicht te krijgen op de aanwezigheid van de Folio-titels in de Vlaamse openbare bibliotheken raadpleegden we de website www.zoeken.bibliotheek. In Vlaanderen zijn er 304 hoofdbibliotheken en circa 600 uitleenpunten; het overzicht bevat collectiegegevens over circa 540 uitleenpunten. Op de website gingen we na in hoeveel uitleenpunten minimum één nummer van de tijdschrifttitel aanwezig is in de collectie in 2015. Dezelfde inventarisatie gebeurde naar het aantal uitleenpunten waarin exemplaren van de jaargang 2016 in de collectie beschikbaar waren in maart 2017.

Vaststellingen

Ten opzichte van de aanwezigheid van oudere jaargangen van deze 27 tijdschrifttitels in de collectie in 2015, is de beschikbaarheid van jaargang 2016 gedaald met 8 % (van alle jaargangen van deze titels zijn er gemiddeld 60 aanwezig, van de jaargang 2016 gemiddeld 55). Van de jaargang 2016 zijn er in 304 hoofdbibliotheken gemiddeld 4,8 tijdschrifttitels aanwezig; voor oudere jaargangen was dat in 2015 gemiddeld 5,35. Dat is dus een daling van 10 %.

Tijdschriften die het minst gedaald zijn: Ons Erfdeel (- 1), Stripgids (- 1), OKV (- 2), Filmmagie (- 3), Kunsttijdschrift Vlaanderen (- 4). De deelgroep literair evolueerde van gemiddeld 47 naar gemiddeld 40 (- 15 %), de deelgroep kunst van gemiddeld 77 naar gemiddeld 69 (- 10 %), de deelgroep erfgoed van gemiddeld 61 naar gemiddeld 58 (- 5 %) en de deelgroep breed cultureel van gemiddeld 64 naar gemiddeld 60 (- 6 %). De gemiddelden per deelgroep verbergen sterke dalingen van een titel in een deelgroep.
Opvallend is de lage aanwezigheid van nieuwe tijdschriften die in de voorbije jaren verschenen zoals rekto:verso, Kluger Hans en nY (opvolger van Yang en Nieuwzuid).

Twintig van de zevenentwintig tijdschriften worden geëxerpeerd. Het totaal aantal geëxerpeerde artikelen is gestegen van 15.925 naar 16.391, of een lichte stijging met 2,9 %. Er is geen correlatie tussen aanwezigheid in de collectie en het al dan niet exerperen.

Ook digitaal?

De meeste Folio-tijdschriften beheren ook een website met een wisselend aanbod, gaande van nieuwsberichten binnen de focus van het tijdschrift, een aantal pas verschenen artikels als smaakmaker, toegang tot het digitale archief (meestal in pdf-formaat en dus zonder opzoekmogelijkheden) tot integrale nummers (al dan niet beperkt tot betalende abonnees). Binnen de beperkte financiële ruimte en tijdsmogelijkheden van de redacties wordt digitaal extra content aangeboden: aansluitend op de papieren inhoud, inspelend op de actualiteit, filmfragmenten en trailers, audiotracks, recensies of zelfs voorzichtige aanzetten voor een digitaal subtijdschrift. Via issuu.com zijn oudere jaargangen van Verzin en faro gratis te consulteren. Gonzo(circus) en nY experimenteren als eerste met afzonderlijke goedkopere digitale abonnementen.

Met Cultuurconnect werd het overleg gestart om na te gaan of er aanvullend op papieren abonnementen vraag is naar een digitaal aanbod van deze tijdschriften. En zo ja in welke vorm en tegen welke voorwaarden die aangeboden kunnen worden via de openbare bibliotheken, intra muros of open voor alle gebruikers.

Kan het anders?

Deze vaststellingen en de digitale mogelijkheden/uitdagingen leidden bij koepelorganisatie Folio vzw en de aangesloten tijdschriften tot heel wat vragen. Zijn bibliotheekgebruikers tijdschriften beu? Beantwoorden de tijdschriften niet meer aan de behoeften en de opdracht van de openbare bibliotheek in 2018? Is dit een gevolg van de druk op de aankoopbudgetten die direct vertaald wordt in minder abonnementen? Is het ontbreken van gegevens over gebruiksfrequentie mede oorzaak van het stopzetten van abonnementen? Is de omslachtige administratie voor kleine bedragen een mogelijke verklaring voor de daling? Kan een centrale abonnering en aanlevering de situatie verbeteren? Is er nood aan meer informatie over het veelzijdige aanbod van literaire, culturele en erfgoedtijdschriften in Vlaanderen? Is er vraag naar het digitaal aanbod van deze tijdschriften via een centrale databank en is men bereid om daarvoor te betalen?

Folio staat open voor een grondige discussie over deze analyse en de mogelijke verklaringen en wil vooral samen initiatieven en acties ontwikkelen om de aanwezigheid van deze tijdschriften te verbeteren. Niet alleen uit eigenbelang voor de tijdschriften, maar ook om een bijdrage te leveren aan een brede invulling van de missie van de openbare bibliotheken en vooral vanuit de urgentie van de unieke inhoud voor de gebruikers als correctie op de naar mainstream evoluerende, dominant commercieel gedreven informatie-industrie en -maatschappij.