Al meer dan 40.000 oude kaarten en luchtfoto’s worden sinds kort gezamenlijk online ontsloten via Cartesius, een samenwerking tussen het Nationaal Geografisch Instituut, de Koninklijke Bibliotheek van België, het Rijksarchief en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. En het aantal blijft groeien, want het is belangrijk om ons erfgoed laagdrempelig toegankelijk te maken.

Oude en nieuwe kaarten, luchtfoto’s en stads- en landschapsgezichten die tot voor kort moeizaam konden geconsulteerd worden in studiezalen of via minderwaardige reproducties, kunnen vandaag dankzij Cartesius. be via hoogwaardige digitale kopieën thuis worden bekeken.

Met het zoekportaal ontdek je oude kaarten en luchtfoto’s voor het gebied dat je op een moderne kaart kunt aanduiden. En, je krijgt zo een frisse kijk op hoe het landschap er tot wel honderden jaren geleden uit zag en ook hoe het eigendom verdeeld was.

Je kan via de publieke cloud-toepassing myCartesius ook zelf aan de slag met de oude kaarten, luchtfoto’s en plattegronden en zo je eigen kaartenboek samenstellen. De mogelijkheden zijn legio. Kaarten samenvoegen, delen, aanvullen met foto’s, editeren en het resultaat weer voor anderen toegankelijk maken door het te embedden in een blog of op sociale media… tot zelfs een webapp die je op tablet of telefoon kunt gebruiken, waardoor je met je gps een wandeling op een oude kaart uit bijvoorbeeld 1873 kan volgen. Het lijkt op een soort Facebook, maar dan voor geo-informatie.

Inhoud

Dankzij Cartesius.be kan je oude kaarten bekijken uit archieven van centrale, provinciale en lokale administraties, van adellijke families, van kloosters, abdijen en kapittels, en van rechtbanken. Veel kaarten zijn uniek en werden opgesteld in het kader van een bepaalde zaak (rechtspraak, openbare werken, goederen- en landbeheer, taxatie, …). Maar ook de befaamde kaarten van Mercator, Blaeu, Ferraris, Fricx, Popp en Vandermaelen, een groot deel van de collectie topografische kaarten van België van het NGI en zijn voorgangers, net als tienduizenden luchtfoto’s, kan je in detail bekijken. Al deze kaarten, daterend van de veertiende eeuw tot nu, werden nauwkeurig beschreven, ook hun ‘voetafdruk’ op een moderne kaart. Hierdoor hoeft u in principe alleen nog maar uw interessegebied aan te duiden op een moderne kaart, en de zoekrobot doet de rest.

Momenteel bevat de website ruim 40.000 beelden, een aantal dat gestaag uitgebreid wordt. Zo hopen we bijvoorbeeld op termijn ook de primitieve kadasterplannen toe te voegen aan onze online collectie. Deze plannen worden ondertussen langzamerhand overgeheveld van het kadaster (patrimoniumdocumentatie) naar het Rijksarchief. Ook de gereduceerde kadasterplannen van het NGI die als basis hebben gediend voor onze topogeografische kaarten staan bovenaan de prioriteitenlijst. Gezien het grote aantal kaarten, plattegronden en luchtfoto’s die de vier partnerinstellingen bezitten en de mogelijkheid om ook andere instellingen bij Cartesius te laten aansluiten, zijn er in theorie nog honderdduizenden beelden te gaan.

Nieuwe zoekmethode

Het vernieuwende van het Cartesiusportaal is de geografische zoekmogelijkheid, meteen de belangrijkste manier van zoeken in het portaal. Je kan op een moderne kaart het gebied aanduiden waarvoor je oude kaarten wil vinden, waarna de zoekmachine je de documenten weergeeft die in het door jouw aangeduide gebied liggen. Het handige hieraan is dat men de problemen van onduidelijke, onvolledige, anderstalige of niet uniforme beschrijvingen omzeilt. Plaatsnamen bijvoorbeeld kunnen door de tijd veranderen, net als de taal of de spelling. Of lokaliteiten kunnen op een kaart staan zonder dat dit in de beschrijving überhaupt is weergeven. Denken we bijvoorbeeld aan Luik, dat ook Liège (Frans) en Leodium (Latijn) kan genoemd worden. En, men kan er de stad, de agglomeratie, de provincie, het bisdom of het prinsbisdom onder verstaan. Het intikken van Luik in een normale zoekrobot kan zowel een plan van een klooster binnen Luik als resultaat hebben als een kaart die de aanleg van een weg plant tussen Dinant en Givet, een kleine 100 kilometer van Luik vandaan.

Belangrijk is dus dat de opzoeking gebeurt op basis van geografische coördinaten van de ‘footprint’ van de cartografische documenten. Voor elk document wordt daarom de ‘footprint’ door ons vastgelegd: het gebied op een moderne kaart dat door een oude kaart beschreven wordt. Je kan deze ‘footprint’ op de moderne kaart zien in de resultaten van een opzoeking. Daarnaast kan men ook op schaal van het document zoeken: zo kunt u uw zoekopdracht beperken tot bijvoorbeeld grootschalige kadasterkaarten, of kleinschaligere overzichtskaarten. Daarbij komt uiteraard nog de mogelijkheid om op de klassieke catalogus-wijze te zoeken: zoals bijvoorbeeld op auteur, uitgever, titel, data categorie (bijv. kadastrale informatie), documenttype (bijv. gegeorefereerde kaart), enzovoort.

Geolokaliseren

In eerste instantie worden kaarten gegeolokaliseerd, dat wil zeggen voorzien van een voetafdruk volgens een bepaald, modern, cartografisch referentiesysteem. Maar eigenlijk is alles waaraan je coördinaten kunt toekennen te geolokaliseren: tekeningen, prenten, foto’s en bouwtekeningen tot zelfs bijvoorbeeld een boek over het Koninklijk Paleis van Laken. Dat paleis heeft immers ook coördinaten. Hierin kan men heel ver gaan.

Geolokaliseren kan op de volgende manieren, door middel van:

1. Een punt.
2. Een bounding box (met noordelijke, zuidelijke, oostelijk en westelijke limiet).
3. Een beschrijvende polygoon.

Als het gaat om een object op een specifieke plaats zoals bijvoorbeeld een kapelletje, dan kan een punt uiteraard volstaan. Als het echter gaat om een gebied, dan zegt een punt niets over de uitgestrektheid en de vorm van dat gebied. Een bounding box vertelt al iets meer over de mogelijke uitgestrektheid van dat gebied, maar niets over de vorm. Als zo’n vorm erg afwijkt van een rechthoek op een moderne kaart, wat heel vaak het geval is met oude kaarten, dan is zo’n bounding box niet precies genoeg en heeft men nood aan een beschrijvende polygoon (Figuur 3). Immers, als men de zoekmachine op basis van bounding boxes in plaats van op basis van polygonen opzoekingen zou laten doen, dan zou men veel valse resultaten kunnen krijgen, de kaart uit het voorbeeld zou immers ook verschijnen in een opzoeking voor Noord-Frankrijk, terwijl de kaart dit gebied helemaal niet beschrijft. Cartesius.be is een voorbeeld dat op basis van dergelijke polygonen werkt

Zeer lonend

Het geolokaliseren is een eenmalige tijdrovende opdracht voor de archivaris, maar loont zeer de moeite, omdat het geografisch zoeken mogelijk maakt, wat de eindgebruiker oneindig veel tijd zal besparen. Het vraagt zeker voor oude kaarten nu nog vaak een handmatige aanpak. Er bestaan diverse off- en online tools om het geolokaliseren te faciliteren, waaronder Google Earth en diverse GIS-programma’s, maar ook bij Erfgoed en Locatie in Nederland worden verscheidene initiatieven hieromtrent genomen.

Toegankelijkheid en bescherming

Eén van de belangrijkste verwezenlijkingen van Cartesius is het virtuele portaal dat digitale toegang biedt tot de gescande delen van onze collecties. Daarmee kan eender welke bezoeker via het internet onze collecties gratis doorzoeken en tot in detail bekijken: met één druk op de knop doorzoekt ze de virtueel gebundelde collecties, en met nóg een druk op de knop bekijkt men het gevonden document tot in detail, wat in een leeszaal alleen maar met een loep en een leeslamp mogelijk geweest zou zijn. Daarbij komt nog dat de kaarten niet meer gemanipuleerd hoeven te worden en ze zo in een beschermende, geklimatiseerde omgeving opgeborgen kunnen blijven.

Het portaal zelf is in vier talen uitgevoerd: Nederlands, Frans, Duits en Engels. De taal van de cartografische documenten en hun beschrijvingen is echter afhankelijk van de beschikbaarheid.

Technisch

De Cartesius website wordt gevoed met twee soorten data: de beelden, de scans van onze cartografische documenten, en de beschrijvingen van de beelden, de tekst die de beelden toelicht en die gebruikt wordt om de beelden op te kunnen zoeken.

De digitale beelden worden achter de schermen voorbewerkt, zodat ze heel snel op uw scherm getoond kunnen worden: ze zijn verknipt in kleine digitale tegeltjes op verschillende zoomniveaus (vergrotingen). Dit betekent dat als je het document bekijkt, in plaats van het hele document te moeten downloaden — meestal heel zwaar — alleen maar het gedeelte van het beeld overgebracht hoeft te worden dat je bekijkt. De digitale beelden nemen per instelling ettelijke terabytes aan harde schijfruimte in. Omdat het om zulke grote hoeveelheden gaat, blijven de beelden bij de verschillende instellingen op de server staan, en wordt er als je een cartografisch document wilt bekijken, een directe verbinding gemaakt tussen je computer (viewer) en de server van de instelling die het document aanbiedt, zonder dat je daar trouwens iets noemenswaardig van merkt, je blijft namelijk in de centrale Cartesius-omgeving.

De metadata bestaat uit pure alfanumerieke tekst. Ze bevat — soms in meerdere talen — informatie over bijvoorbeeld de auteur, uitgever, herkomst, datum van uitgave, data categorie, documenttype, schaal, coördinaten van de geografische footprint van het document. Elke beschrijving is gelinkt met een beeld. Ondanks dat er tienduizenden van dergelijke beschrijvingen bestaan, gaat het slechts om een kleine hoeveelheid harde schijfruimte. Ze worden daarom centraal opgeslagen in de database van het Cartesiusportaal.

Deze beschrijvende gegevens in de Cartesius-website kunnen gesynchroniseerd worden met de brongegevens van de partnerinstellingen. Dit kan onder andere gebeuren via het Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH) of de Catalog Service for the Web (CSW). In de praktijk exporteren de instellingen momenteel nog hun metadata naar XMLbestanden en stellen die voor de Cartesius-website ter beschikking op een server. Door een handmatige druk op de knop, of door een periodieke, automatische update, synchroniseert de Cartesius-website automatisch haar gegevens met die van de partnerinstellingen.

Gemeenschappelijke standaard

Het vinden van een gemeenschappelijke standaard om de beelden te beschrijven — noodzakelijk als men wil samenwerken — heeft nog aardig wat voeten in de aarde gehad. Zo wordt er op elke instelling één of meerdere (internationale) standaarden gebruikt, standaarden die het best passen bij de aard van het beschreven materiaal en de wettelijke opdracht van de eigenaar. Deze standaarden lijken wel op elkaar, maar zijn niet hetzelfde. Bovendien zijn deze standaarden niet geschikt voor geografische informatie. Daarom is er een standaard ontwikkeld gebaseerd op de internationale ISO19115 en INSPIRE standaarden, die toch de belangrijkste gemene deler bevat van de verschillende standaarden van de instellingen. Zo is uiteindelijk iedereen tevreden, wordt de volle functionaliteit van het zoekportaal ondersteund en is het portaal ook meteen geschikt voor toekomstige samenwerkingen. Niet alle specifieke details uit de metadata van de instellingen zijn opgenomen in de gemeenschappelijke standaard, maar wel de belangrijkste. Zo was het bijvoorbeeld niet mogelijk om de context die binnen de archiefstandaard EAD prominent is, ook in de gemeenschappelijke standaard op te nemen. Het is wel mogelijk om vanuit een resultaat (metadatafiche, te bereiken door te klikken op de knop “Metadata” in de resultaten, zie Figuur 6) door te klikken naar de uitgebreidere catalogus van de betreffende instelling, waar in het geval van het Rijksarchief de context van de kaart in principe wel weergegeven wordt.

Veel kaartmateriaal wordt tegenwoordig door middel van moderne technologieën op een performante en lichte manier via de internetbrowser ontsloten, zonder aparte plug-ins. Hetzij door middel van bijvoorbeeld jpeg2000-achtige technieken van rasterbeelden, die ook gebruikt worden voor ander iconografisch materiaal, hetzij via geografische webdiensten zoals WebMapServices (WMS) en WebMapTiledService (WMTS) voor rasterbeelden en WebFeatureServices (WFS) voor vectorinformatie. Met name deze tweede, geografische groep is interessant voor de ontwikkeling van nieuwe, publieksvriendelijke toepassingen. Zo laten deze webdiensten toe bepaalde dynamische viewers aan te bieden (Figuur 7) of door meerdere soorten webbronnen met elkaar te combineren (Figuur 8) of door het aanbieden van toepassingen die een aantal kaarten naast elkaar kunnen leggen, zoals bijvoorbeeld een moderne kaart naast een oude kaart.

Vaak worden kaartseries via de tweede groep webdiensten ontsloten, die vanaf begin negentiende eeuw relatief eenvoudig te georefereren zijn — dat wil zeggen geherprojecteerd naar een modern cartografisch referentiesysteem. Deze gegeorefereerde kaarten zijn door hun systematische versnijding en kartering, eenvoudig aaneen te smeden tot (meer dan) landsdekkende kaartmozaïeken en vervolgens door het gebruik van een gemeenschappelijk cartografisch referentie systeem met elkaar te combineren, vergelijken, of uit te breiden met andere geografische bronnen.

Als je gegeolokaliseerd of gegeorefereerd materiaal met elkaar wil combineren in één toepassing is het wel belangrijk om een algemeen geaccepteerd projectiesysteem te gebruiken. Een wereldwijd, algemeen gebruikt projectiesysteem daarvoor is Webmercator dat in veel algemeen bekende webkaarttoepassingen gebruikt wordt zoals door Google, Bing, enzovoort. Webmercator is meetkundig niet zo precies als de projectiesystemen die door nationale geografische instituten en landmeters gebruikt worden, maar dat is wellicht ook (nog) niet nodig voor het huidige gebruik van oude kaarten.

Virtueel labo MyCartesius

Een tweede interessante functie van het portaal is het zogenaamde ‘geofacebook’ MyCartesius, ook wel een openbaar, virtueel lab om met onze oude kaarten te gaan ‘spelen’ en met de rest van de wereld te gaan delen. Zo biedt MyCartesius je de mogelijkheid om bijvoorbeeld:

• je eigen kaart te maken, als interpretatie van een onderliggende oude kaart;
• oude kaarten met elkaar te combineren, over elkaar heen te leggen, of te vergelijken;
• oude kaarten te annoteren (linked data) met tekst, beeld, of andere informatie van het internet;
• eigen openbare of privéverzamelingen virtueel aan te leggen uit onze rijke collecties op bijvoorbeeld regio, thema, of toepassing (door bijvoorbeeld heemkundige of historische kringen, toeristische informatiekantoren, studiebureaus, een gewone gebruiker, enz.);
• zelf toepassingen te schrijven (apps) om de oude kaarten te bekijken, te annoteren of te bewerken;
• virtual storytelling te doen aan de hand van onze collecties en andere bronnen van het internet;
• ons en jouw werk via het internet te delen door het embedden in andere websites, waaronder sociale netwerksites.

De mogelijkheden zijn haast onuitputtelijk. Probeer het eens uit!