Het is nog niet zo lang geleden dat dyslexie werd beschouwd als een probleem dat je kon verhelpen door individuele bijscholing, door vreselijk veel te trainen op technische lezen. Pas in het laatste decennium van de vorige eeuw werden beleidsmakers, informatieleveranciers en bibliotheken zich bewust van de betekenis, omvang en sociale gevolgen van dyslexie.

Een groeiend aantal onderzoeken heeft de opvattingen over dyslexie veranderd en heeft het begrip een meer sociale en minder medische lading gegeven. Hierdoor is de houding tegenover personen met dyslexie gewijzigd. In plaats van te proberen om ze correct te leren lezen en schrijven, veelal zonder resultaat, worden we nu aangemoedigd om hen met creatievere oplossingen te ondersteunen, zoals alternatieve manieren om te lezen en te schrijven.

De afgelopen jaren hebben vele landen de uitzonderingen in het auteursrecht ten behoeve van personen met een visuele handicap, verbreed tot iedereen met een leesbeperking, inclusief mensen met dyslexie.

Het is in dit kader dat twee IFLA-secties een tijdje geleden het initiatief namen om de bestaande dyslexierichtlijnen voor bibliotheken uit 2001 te actualiseren. De IFLAsecties Library Services to People with Special Needs (LSN) en Libraries Serving Persons with Print Disabilities (LPD)¹ werkten gedurende twee jaar aan deze gezamenlijke onderneming. De eerste projectvergadering vond in augustus 2012 plaats op het jaarlijkse IFLA-congres in Helsinki. Op de IFLA-conferentie in Lyon vorig jaar presenteerden we het resultaat, in december 2014 keurde IFLA de definitieve versie goed en in mei 2015 was de Nederlandse vertaling helemaal klaar.

IFLA Richtlijnen voor Bibliotheekwerk voor Mensen met Dyslexie – Herzien en uitgebreid

Zo luidt de Nederlandse vertaling van de IFLA Guidelines for Library Services to Persons with Dyslexia – Revised and extended.

De richtlijnen zijn in de eerste plaats bedoeld voor openbare bibliotheken maar kunnen ook nuttig zijn voor school- en academische bibliotheken. Voor alle duidelijkheid: dit is geen academisch of wetenschappelijk rapport. Onze bedoeling is informatie bieden over dyslexie en over de uitdagingen waarmee personen met dyslexie worden geconfronteerd. Doel is vooral om bibliotheken kapstokken, ideeën en tips aan te reiken om zelf aan de slag te gaan. Bij deze richtlijnen hoort een overzichtelijke infoposter, dit is een checklist die een kernachtig en duidelijk overzicht van de inhoud geeft.

De richtlijnen zelf zijn opgedeeld in 7 hoofdstukken:

1. Wat is dyslexie?
2. Juridische achtergrond
3. Welkom in onze bibliotheek! Wat kan uw bibliotheek doen om mensen met dyslexie te ondersteunen?
4. Bibliotheekmedewerkers
5. Content
6. Leeshulpmiddelen en ondersteunende technologie
7. Nu bent u aan zet! Met de bijgevoegde checklist die je een kernachtig en duidelijk overzicht van de inhoud geeft.

Twee appendices vullen de richtlijnen aan: A Goede praktijkvoorbeelden en B Kennisbank. Bij deze appendices bevat elk voorbeeld of elke bron een link naar de meest relevante website of naar het meest relevante artikel.

We gaan verder in op de thema’s die worden belicht in de infoposter (checklist) ‘Dyslexie? Welkom in onze bibliotheek! Inspiratie voor een bibliotheekwerking voor personen met dyslexie.’ Deze thema’s kunnen aan bod komen in verschillende hoofdstukken in de richtlijnen.

Dyslexie

Vroeger werd dyslexie vaak in een medisch model geplaatst. Ook het feit dat dyslexie geen enkel verband houdt met intelligentie, inspanningen of sociaaleconomische positie van een individu is nu algemeen verspreid.

De richtlijnen besteden aandacht aan verschillende definities van dyslexie. We pikken er eentje uit: “Kinderen en volwassenen met dyslexie hebben een door neurologische oorzaken ontstane stoornis die maakt dat hun hersenen informatie op een andere wijze verwerken en interpreteren” (National Center for Learning Disabilities – www.ncld.org, 2013). De Europese dyslexie vereniging (de EDA of European Dyslexia Association) stelt dat ongeveer 8 procent van de wereldbevolking dyslexie heeft, waarvan 2 à 4 procent een zware vorm van dyslexie.

Omdat taal en spelling een belangrijke rol spelen bij dyslexie, kan het niveau van dyslexie per land verschillen. Sommige alfabetische talen hebben een zogenaamde ‘ondiepe’ spelling terwijl andere over een ‘diepe’ spelling beschikken. Een ondiepe spelling betekent dat in het desbetreffende schrift de overeenkomsten tussen letters en klanken bijna een op een zijn. Een diepe spelling zal moeilijker zijn voor mensen met dyslexie. (in het Engelse “He met her there” bijvoorbeeld, wordt de ‘e’ vijf keer anders uitgesproken)

Van (vaak nutteloze en frustrerende) leestraining tot leesplezier met aangepaste hulpmiddelen

Vroeger moesten kinderen met dyslexie onophoudelijk trainen op technisch lezen. Nu gaan we ervan uit dat leestraining belangrijk blijft en dat (alle) kinderen hun lezen zeker kunnen verbeteren tot ongeveer 14 jaar, maar nu wordt gelukkig ook aandacht besteed aan leesplezier en taalrijkdom. Het is duidelijk dat dyslexie niet ‘overgaat’, het is een beperking waarmee je moet leren omgaan. De omgeving bepaalt in hoge mate of ernstige vormen van dyslexie leiden tot sociale uitsluiting. Dat kinderen bijv. de voor hen onontbeerlijke hulpmiddelen mogen/ kunnen gebruiken (zoals dyslexie-software op school en een Daisy-speler of Daisy-app om boeken te lezen) kan een wereld van verschil maken voor hen. Zo kunnen zij meevolgen op school, kunnen ze de boeken lezen die ze moeten lezen voor school maar ook bijv. Harry Potter of De Hongerspelen, boeken waar hun vrienden over praten.

Effecten op het lezen: kenmerken van lezers met dyslexie

Hoewel lezers met dyslexie geen homogene groep vormen, hebben ze enkele kenmerken gemeen:

• lezen in een langzaam tempo
• bepaalde woorden of passages twee of drie keer moeten lezen
• de neiging om op een pagina te verdwalen en dan de zojuist gelezen zin weer op moeten zoeken
• veel inspanningen wijden aan het lezen van de woorden en daardoor de tekst niet volledig doorgronden.

Sommige mensen met dyslexie beleven plezier aan lezen, ook al moeten ze er veel moeite voor doen. Velen vermijden echter het lezen, of doen het alleen als het moet.

Andere problemen voor mensen met dyslexie

Hoewel de checklists van land tot land verschillen, noemen ze bijna allemaal ook andere problemen dan die met lezen. Deze kunnen het gebruik van de bibliotheek of een online catalogus beïnvloeden.

Voorbeelden zijn:

• Problemen om gedachten in woorden om te zetten en vragen helder te formuleren (mondeling en geschreven)
• Problemen bij het vinden van woorden
• Problemen bij het tegelijkertijd uitvoeren van twee taken (zoals luisteren en daarbij notities maken)
• Moeilijkheden bij het werken onder tijdsdruk
• Een slecht handschrift
• Problemen bij het raadplegen van alfabetisch geordende informatie
• Problemen bij het vinden van de weg in een gebouw

Het recht op lezen

Toegang tot informatie is een mensenrecht dat nauw verbonden is met lezen. In een maatschappij waar geschreven taal diep is ingebed in de cultuur, is lezen een sociaaleconomische noodzaak. Het lezen machtig zijn, is niet alleen een intellectuele vaardigheid maar ook van groot sociaal en cultureel belang. Vroege herkenning, passende interventie en steun kunnen personen met dyslexie helpen om problemen op te lossen, er goed mee om te kunnen gaan en alternatieve lees- en leerstrategieën te ontwikkelen.

Collectie en leeshulpmiddelen

Omdat leestraining belangrijk blijft, is het raadzaam om ook boeken in eenvoudige taal op te nemen. En natuurlijk kan je bij zoveel mogelijk boeken de luister- of Daisy-versie zetten, zo kunnen kinderen en jongeren lezen en luisteren tegelijk. En dankzij Daisy kan het voorlezen voor hen ietsje trager.

Ook e-boeken zijn doorgaans heel toegankelijk voor deze doelgroep, gebruikers kunnen de letters vergroten en het lettertype aanpassen, en sommige e-readers beschikken over synthetische spraak.

Prettige boeken voor lezers met dyslexie zijn vaak boeken met afbeeldingen, strips en graphic novels. Het is belangrijk om de focus op plezier te leggen, de bib is een fijne plek. Zet naast boeken ook films, muziek en games in de kijker, dit zal zeker lonen.

Softwareprogramma’s voor lezen en schrijven op de bibliotheekcomputers maken het aanbod af, inclusief (gratis) Daisysoftware of een Daisy-app. Op die computers horen bovendien digitale bronnen en zoekprogramma’s thuis, waarvoor overigens alle bezoekers dankbaar zullen zijn. Zoals leesbrillen in vele bibliotheken zijn ingeburgerd, zo kunnen ook leeslinialen handig zijn voor moeilijke lezers. Ze isoleren en vergroten een regel in een boek, waardoor deze doelgroep beter kan focussen op deze regel. Dit kan het leesgemak aanzienlijk verhogen.

Ruimte en presentatie

Collectie en leeshulpmiddelen zijn belangrijk, maar de weg ernaartoe vinden evenzeer. Een bibliotheek zorgt er best voor dat zoveel mogelijk jeugdboeken met zichtbare cover worden gepresenteerd, allemaal boekruggen naast elkaar vormen voor kinderen en jongeren met dyslexie een soort ondoorgrondelijk oerwoud.

De aangepaste leesmaterialen en computers met geschikte software staan het best in de buurt van een infobalie. Zo kan hulp snel gevraagd en geboden worden. Duidelijke bewegwijzering en pictogrammen betekenen voor veel bezoekers een grote hulp, en dit geldt ook voor de website en de catalogus. Aanraders: een simpele structuur, een duidelijk (schreefloos) lettertype, aanpasbare lettergroottes, voldoende tussenruimtes voorzien en een voorleesknop integreren.

Pictogrammen, covers van materialen en een korte, gemakkelijk leesbare beschrijving van de inhoud maken de catalogus aantrekkelijk en toegankelijk.

Bibliotheekmedewerkers en partners

Het zich bewust zijn van wat dyslexie met zich meebrengt voor bibliotheekbezoekers die ermee te kampen hebben, is het allerbelangrijkste voor alle bibliotheekmedewerkers, van de baliemedewerker over de collectie- en catalogusmedewerker tot de webbouwer en de bibliothecaris (strategie, beslissingsniveau).

Vorming en kennisdeling zijn sleutelwoorden. Een of enkele medewerkers kunnen zich specialiseren in bezoekers met dyslexie, of ruimer, in bezoekers die extra aandacht nodig hebben. Maar daarnaast is het van primordiaal belang dat alle medewerkers over basiskennis en basisvaardigheden beschikken.

Praktijkervaring wijst uit dat het kunnen reserveren van ‘mijn persoonlijke bibliotheekmedewerker’ helpt om personen met dyslexie zich te laten thuis voelen in de bib. Zo moeten ze niet steeds uitleggen welke problemen ze ervaren of hoe ze best kunnen worden geholpen. Het creëert een band en een soort veiligheidsgevoel.

Kennisdelen en samenwerken binnen en buiten de bibliotheek maakt de dienstverlening zoveel rijker. Samenwerken met scholen, met dyslexieverenigingen, met logopedisten en andere relevante actoren in het werkgebied van de bibliotheek creëert een boeiende en dynamische bibliotheekdienstverlening.

Affiche: In oktober 2015 spreekt Luisterpunt kinderen en jongeren met dyslexie (en hun omgeving) opnieuw aan met de gekende Ik-haatlezen-posters in de grotere treinstations. Doet uw bibliotheek ook weer mee? Posters en bladwijzers kunt u vragen bij Luisterpunt. Buig samen de krasse uitroep “Ik haat lezen!” om tot de fijne vraag “Mag ik nog een boek?”.

Een aantal bibliotheken organiseerde reeds, samen met Luisterpunt, een infoavond rond dyslexie. Bent u ook geïnteresseerd om een infoavond te organiseren voor (zorg)leerkrachten, ouders en logopedisten? Of wilt u samen met enkele bibliotheken een workshop rond deze nieuwe IFLA dyslexierichtlijnen organiseren voor bibliotheekmedewerkers?

Contacteer Saskia Boets (saskia.boets@luisterpuntbibliotheek.be)
 

Betrek gebruikers met dyslexie bij de bibliotheekwerking. Weten zij zelf niet het best wat goed is voor hen? Kortom, een integrale aanpak die alle aspecten en diensten van de bibliotheek beheerst en uitgerold wordt binnen een langetermijnvisie is essentieel.

Aan alles hangt een kostenplaatje, ook aan een kwaliteitsvolle dienstverlening. Voldoende middelen voorzien voor een aangepaste collectie, hulpmiddelen, medewerkers, communicatie en andere aspecten is nodig.

Communicatie en marketing

Niets gaat boven een warm welkom. Een welkomfolder in heldere taal, met ook een digitale en/of gesproken versie wordt best ruim verspreid binnen en buiten de bibliotheek. Probeer ook met een digitale nieuwsbrief zoveel mogelijk mensen te bereiken.

Zoals eerder vermeld zijn een toegankelijke website en een toegankelijke catalogus basisvoorwaarden, voor álle bezoekers. Deze doelgroep bereik je met Facebook, YouTube, podcasts en andere sociale media.

Artikels over de bibliotheek en haar uitgebreide dienstverlening aan bod laten komen in het gemeentelijke informatieblad en in regionale streekkranten, zorgt voor een ruimere verspreiding van het aanbod.

Activiteiten zoals ‘spring-binnen-cafés’ voor personen met dyslexie organiseren, waar hulpmiddelen worden uitgelegd, waarbij mensen met dyslexie andere mensen met dyslexie kunnen ontmoeten, waar gespecialiseerde bibliotheekmedewerkers en vrijwilligers van een vereniging voor personen met dyslexie hun aanbod kunnen toelichten, waar vragen kunnen worden gesteld, en dit alles in een ontspannen sfeer met een drankje en een hapje. Het werkt echt, zeker als je het samen met relevante partnerorganisaties aanpakt.

Ook andere activiteiten zijn waardevol, denk maar aan vormingsactiviteiten rond het bewerken van foto’s of welke e-reader past best bij mij. Andere voorbeelden zijn een luisterleesclub of huiswerkbegeleiding, en waarom geen Makkelijk Lezen Boek van de Maand.

Bibliotheekmedewerkers moeten zich ook buiten de bib begeven, om activiteiten van andere organisaties bij te wonen en personen met dyslexie te ontmoeten, en zeker ook om hun eigen bijzondere en waardevolle dienstverlening bekend te maken buiten de bib.

Natuurlijk kan een bibliotheek haar dienstverlening niet in één klap toegankelijk maken. Gezond verstand en een goed stappenplan vormen een uitstekende vertrekbasis. Laat je inspireren door de praktijkvoorbeelden in Appendix A van de richtlijnen.

• IFLA Guidelines for Library Services to Persons with Dyslexia – Revised en extended + checklist: www.ifla.org/lsn
• IFLA Richtlijnen voor Bibliotheekwerk voor Mensen met Dyslexie – Herzien en uitgebreid + checklist:
  • www.luisterpuntbibliotheek.be/nl/partners/dyslexie-welkom-in-onze-bibliotheek
  • www.ikhaatlezen.be/begeleiders/daisy-boeken/luisterpuntbibliotheek/dyslexie-welkom-onze-bibliotheek

> Een gedrukte versie van de infoposter (A2-formaat) kunt u aanvragen bij Luisterpunt (info@luisterpuntbibliotheek.be of info@ikhaatlezen.be).
> Saskia Boets, Luisterpuntbibliotheek [saskia.boets@luisterpuntbibliotheek.be], maakte deel uit van de projectgroep.

Literatuurlijst

¹ Luisterpunt is lid en medebestuurder van de IFLA-sectie ‘Libraries serving Persons with Print Disabilities’