ABSTRACT

Bibliotheken en archieven besteden wereldwijd tientallen miljoenen euro's aan het digitaliseren van handschriften, gedrukte boeken, kranten, atlassen, pamfletten, brochures, boekbanden, watermerken, prenten en andere typen documenten. Nationale bibliotheken, Unesco en Google trekken veel aandacht met hun digitaliseringprogramma's. Unieke documenten, die tot dan toe in analoge vorm bewaard en beschikbaar werden gesteld in bibliotheken en archieven komen via Internet beschikbaar voor een groter publiek. Vaak gaat het om oudere publicaties, omdat daar geen auteursrecht meer op rust. Deze publicaties werden echter niet heel veel geraadpleegd toen ze nog in analoge vorm beschikbaar werden gesteld in bibliotheken en archieven.

Wat is nu het effect van digitalisering van dit materiaal? Leidt dit tot meer en ander gebruik? Veel instellingen digitaliseren hun collecties, maar er is weinig onderzoek gedaan naar het gebruik van deze gedigitaliseerde collecties. De lezing gaat in op de vraag of de digitalisering van dit materiaal een reële meerwaarde heeft. En zo ja, waaruit bestaat die meerwaarde dan? Heeft digitalisering een aantoonbare invloed op het gebruik van deze publicaties? Zijn er onderzoeksprogramma's en nieuwe methoden en technieken waardoor digitalisering aantoonbaar een meerwaarde heeft?

Aan de hand van een aantal casussen wordt besproken op welke wijze academici, studenten, scholieren, gepensioneerden en andere geïnteresseerden gebruik maken van de gedigitaliseerde collecties.

CV

Trudi Noordermeer is hoofdbibliothecaris van de Universiteit Antwerpen, sinds 2007. Zij doceert het keuzevak ‘Digitalisering' aan de opleiding Informatie- en Bibliotheekwetenschap (IBW) van de Universiteit Antwerpen. Ze is tevens voorzitter van het VOWB, Vlaams Overleg inzake Wetenschappelijke Bibliotheekwerking vzw.
Van 2003 tot 2007 was ze de bibliothecaris van de Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Universiteit Leiden.

VERSLAG

De voorbije jaren werden enorm veel collecties van diverse aard gedigitaliseerd en online beschikbaar gesteld. Op de vraag wat nu het effect is van digitalisering en het gebruik ervan formuleert Trudi Noordermeer (UA) een antwoord in haar voordracht ‘Digitalisering voor gebruik’. Daarbij vertrekt ze vanuit drie types gebruikers: de recreatieve gebruiker en de scholier, de bèta wetenschapper en de onderzoeker in de humaniora.

Voor het eerste type gebruiker, het brede publiek met een ruime interesse in cultureel erfgoed, staat digitalisering synoniem voor toegang. Dat publiek maakt veelvuldig gebruik van de vele websites die toegang geven tot gedigitaliseerd materiaal uit eigen land en regio, zo bijvoorbeeld: Memory of the World, Europeana, Gallica, Geheugen van Nederland, Flandrica. Hoewel zoeken en vinden vaak problematisch is bij gebruik van deze websites, is de recreatieve gebruiker niet erg kritisch en geniet hij vooral van de afbeeldingen. De bètawetenschapper daarentegen is heel kritisch en eist bovendien topkwaliteit.

Nieuwe wetenschappelijke informatie (digital born) is vrijwel geheel digitaal beschikbaar. Daarnaast scannen uitgevers hun oudere tijdschriftnummers ook in en verkopen die als ‘backfiles’, soms van inferieure kwaliteit en steeds zeer duur. De onderzoekers in de humaniora weet dan weer niet steeds precies wat hij zoekt en ervaart het grote aanbod van digitaal erfgoed heel vaak als een doolhof. Het overweldigende aanbod blijkt moeilijk te doorzoeken. Ook zoeken in de documenten is onmogelijk door het ontbreken van OCR (Optical Character Recognition).

De moeilijke doorzoekbaarheid van het gedigitaliseerde materiaal is een van de grote problemen die vast te stellen valt bij elk type gebruik. Zo wordt het Geheugen van Nederland wel eens cynisch ‘het geheugenverlies van Nederland’ genoemd. Ook universiteiten die repositories uitbouwen voor hun proefschriften en andere publicaties, blijken amper in staat te zijn om de open access documenten op een goede manier opzoekbaar te maken. De kwaliteit van OCR is in de laatste jaren sterk verbeterd, maar handmatige correcties blijven nodig en zijn duur. Daarnaast zijn er de enorme kosten voor het toegankelijk houden van het materiaal (digitale duurzaamheid) en de auteursrechtelijke kant van de zaak.

Zo zijn 20ste eeuwse publicaties in de praktijk onbereikbaar voor de gebruiker. Anderzijds worden dezelfde documenten soms meerdere keren gedigitaliseerd, wat te wijten is aan een gebrek aan (internationale) afstemming en coördinatie. Hetzelfde geldt voor standaarden op het gebied van digitalisering, ontsluiting, presentatie en zoekmogelijkheden.

Om deze problemen aan te pakken is er in de laatste jaren nieuw onderzoek opgestart, ondermeer naar nieuwe onderzoeksmethoden en technieken die de veelheid en aard van de digitale data tegemoet treden. Het Google Grant Program ondersteunt bijvoorbeeld projecten om het wetenschappelijk onderzoek met gebruik van het enorme corpus in Google Books te stimuleren. Samenvattend stelt Trudi Noordermeer drie verbeterpunten voor. Afstemming en selectie van het materiaal is essentieel om de kosten in de hand te houden.

Er zijn internationale standaarden nodig voor zowel digitalisering, kwaliteit, metadata enz. Ten derde moeten onderzoekers ook zelf nieuwe onderzoeksvragen bedenken en loslaten op het materiaal.

An Labis (Zilvermuseum Sterckshof)